.پیشگفتار اوّل
سپاس و ستایش مخصوص پروردگار یکتاست که انسان را آفرید و پیامبران عظیم الشان الهی را برای هدایت این خلقت مبارک که آن را احسن الخالقین نامید و لفظ تبارک را برای آن به کاربرد فرو فرستاد و شکر بیکران وجود لایزال هستی که ما را از پیروان رحمة للعالمین خاتم النبیّین محمّد مصطفی (ص) قرار داد و او را مجهز به معجزه‌ی ابدی، قرآن کریم نمود. کتابی که حقیقت آن برای خلقت و زندگانی انسان کافی است و سعادت و سلامت او را تضمین می‌کند، سرچشمه خرد و پاکی است و آن هنگام که اولین آیه از این کتاب مبارک را بر او نازل فرمود، پس از تعلیم و تعلم، کلامی از علم طب را قرار داد آنجا که می‌فرماید: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ* خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ» در کلام برگزیده الهی و مبشر مهربانی رسول گرامی اسلام نیز دانش خودشناسی و علم ابدان در کنار دانش خداشناسی و علم ادیان قرار گرفته است که این دلیلی آشکار بر اهمیت و پیوند این دو زمینه علمی است و ما افتخار داریم که علم طب در کنار علم الهی تکامل می‌یابد و به همین دلیل اعجاز طبی قرآن به شدت مورد توجه اندیشمندان حوزه‌های مختلف قرار گرفته است.
در سالی که با تدبیر رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت ا ... خامنه‌ای (مدّ ظلّه العالی) به نام نوآوری و شکوفایی نامیده شده و گسترش تحقیقات و جنبش نرم‌افزاری در کلام مبارک ایشان مورد تأکید قرار گرفته است از یک طرف و در راستای عمل به فرمایشات معظم‌له در سفر به استان یزد در دیماه 1386 و بیانات ارزشمندشان در جمع نخبگان، اساس و پایه این همایش با حضور اندیشمندان حوزه‌های مختلف علوم حوزوی، قرآنی و دانش پزشکی بنیان نهاده شد و اکنون در تداوم آن شاهد به بار نشستن تلاشهای جمع وسیعی از این عزیزان هستیم که به تمامی آنان خدا قوّت می‌گوئیم.
هدف از برگزاری این همایش تبیین وجوه پیوند مبارک و ناگسستنی علوم قرآنی و طب و بیان نسخه‌هایی از قرآن کریم است که در علوم پزشکی و سلامت موثر و راهگشا
ص: 10
خواهد بود. در دانش سلامت پیشگیری از بیماریها جایگاهی ویژه و برجسته دارد و طب قرآنی پیشگیری از بیماریهای جسمی و روحی را هدف نهایی خود قرار می‌دهد و این گوشه‌ای از این معجزه‌ی الهی است.
پیشرفت علوم پزشکی و حوزوی نیاز به حمایت از تحقیقات و گسترش آن دارد و برگزاری این همایش و امثالهم می‌تواند گامی بزرگ در این راستا باشد.
فراهم آمدن زمینه آموزش، پژوهش و نوآوری و شکوفایی و ترویج فرهنگ و علوم قرآنی برای دانشجویان علوم پزشکی و حوزوی از دیگر مزایای برگزاری این‌گونه همایشهاست.
اینجانب از تمامی فرهیختگانی که به‌گونه‌های مختلف در جهت ارتقای سطح علمی و پژوهشی این همایش تلاش نموده‌اند و با ارسال مقالات و ارائه نظرات خود ما را یاری نموده‌اند تقدیر و سپاسگزاری می‌نمایم و امیدوارم که به برکت کلام مبارک الهی، قرآن مجید، در شهری که با کلام زیبای رهبر معظم انقلاب، دار العلم نامیده شده و از پیشین تاریخ به دار العباده شهره است، زمینه‌ای مناسب برای ارتقای دانش دین‌شناسی و انسان‌شناسی فراهم گردد و این گامی نخست برای حرکتهای عظیم در میان اندیشمندان جهان اسلام و پزشکی باشد و همچون گذشته موفقیتهای بزرگ این تلاشگران عرصه دانش، جهان را مبهوت خود سازد.
برکت کلام مبارک الهی، توسل به ائمه اطهار و چهارده معصوم، توجهات حضرت ولی عصر (عج) و عنایات رهبری حضرت آیت اللّه خامنه‌ای (مد ظله العالی) و همراهی‌های مسئولان محترم و تلاش جمعی دانشمندان، ما را به این درجه از ترقی و تعالی و موفقیت در برگزاری این همایش رسانیده است و ایمان داریم تمام و موفقیت‌ها از این نیروی لایزال است و از بارگاه بلند و ملکوتی الهی به خاطر توفیق این خدمت، شاکر و سپاسگزاریم و از تمامی همراهان و یاران در این مسیر قدردانی می‌کنیم.
سید جلیل میرمحمدی رئیس دانشگاه
ص: 11
پیشگفتار دوّم
انسان در طول تاریخ برای کسب معرفت و شناخت همواره از دو منبع بهره می‌برده است یکی وحی و حجت ظاهری الهی است که خداوند به واسطه پیامبران و از طریق کتب آسمانی، انسان را با حقایق پیدا و نهان جهان آشنا کرده است و منبع دیگر عقل و حجت باطنی است که آدمی از راه دقت در پدیده‌های طبیعی و تلاش فکری و تجربی به کسب معرفت و دانش نائل شده است.
نسبت میان این دو منبع معرفت و بررسی رابطه معرفت دینی و تجربی که از آن در عرف محافل فکری به‌عنوان رابطه «علم و دین» نام برده می‌شود از مهمترین دغدغه‌های اندیشمندان و متفکران در هر دو حوزه فکری و معرفتی بوده و هست. در همین راستا بررسی رابطه میان قرآن به‌عنوان معتبرترین منبع وحی الهی و علوم روز نیز ضروری به نظر می‌رسد.
قرآن کریم در طول تاریخ گهربار اسلام همواره منبع مهم تحقیق و پژوهش برای اندیشمندان اسلامی بوده است و از این رهگذر، علوم و رشته‌های متعددی پایه‌گذاری‌شده و در گذر زمان به رشد و بالندگی رسیده‌اند. همچنین این کتاب مهمترین معیار برای سنجش و قضاوت در مورد علومی بوده است که از طریق ترجمه یا غیر آن به جامعه اسلامی راه یافته‌اند. با نگاهی کوتاه به تاریخ تحول فکر اسلامی درمی‌یابیم که سعی دانشمندان اسلامی همواره معطوف به «قرآنی کردن» دانش‌هایی بوده است که به اقتضای زمان وارد عرصه‌های فکری جوامع اسلامی شده‌اند. «منطق و فلسفه اسلامی» نمونه‌ای روشن از این‌گونه دانش‌هاست، که با ورود به حوزه‌های فکری جوامع اسلامی سیر تحول خود را تا رسیدن به دانشی دینی و قرآن به خوبی طی کرد.
در سالهای اخیر با توسعه روابط علمی فرهنگی اسلام و غرب، نگاه دینی و قرآنی به علوم روز بار دیگر به یکی از دغدغه‌های عمده متفکران دینی سراسر جهان اسلام تبدیل شده است.
با نگاهی کوتاه به همایشها، مقالات، کتب و نشریات دینی روشن می‌شود که حجم عظیمی از آنها به تحقیقات میان رشته‌ای در حوزه علم و دین اختصاص یافته است. در کشور ما نیز بویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری اندیشمندان اسلامی و بازگشت دین به عرصه جامعه و حکومت، بحث‌های میان رشته‌ای طرفداران فراوانی پیدا کرده است. چرا که بطور طبیعی اقتضای حکومت اسلامی، دینی شدن عرصه‌های مختلف از جمله اقتصاد، مدیریت، آموزش و پرورش و غیره است، که این همه جز از راه تعامل اساتید حوزه و دانشگاه در قالب تحقیقات میان رشته‌ای تحقق نمی‌یابد.
ص: 12
در همین راستا و به منظور ایجاد فرصت برای تبادل نظر اساتید حوزه و دانشگاه و گسترش تحقیقات میان رشته‌ای، بنیاد پژوهشهای قرآنی با مشارکت جمع کثیری از اندیشمندان این دو حوزه فکری، در مشهد مقدس شکل گرفت و برنامه‌های متنوعی را برای رسیدن به اهداف ذیل در دستور کار خود قرار داده است:
اهداف بنیاد:
* انجام پژوهشهای قرآنی در حوزه‌های مختلف علوم.
* تلاش در جهت تبیین معارف قرآن کریم در حوزه‌های مختلف علوم.
* تلاش در جهت عمومی نمودن و توسعه مفاهیم قرآنی.
* برنامه‌ریزی و تلاش در جهت توسعه تعمیق و نشر مفاهیم و معارف عالیه قرآن کریم در تمامی سطوح.
* حمایت از فعالیتهای پژوهشی و پایان‌نامه‌های قرآنی.
* تلاش در جهت تحقق وحدت حوزه و دانشگاه از طریق فعالیتهای قرآن‌پژوهی در میان دانش‌پژوهان این دو نهاد.
* برپائی همایشها و کمیسیون‌های تخصصی قرآنی به صورت هم‌اندیشی اساتید، طلاب، دانشجویان و جلسات نقد و بررسی.
مجموعه مقالاتی که در پیش‌رو دارید مقالاتی است که به مناسبت برگزاری سوّمین همایش تخصّصی قرآن و طب در قالب همایش ملّی پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه پس از طی مراحل ارزشیابی متعدد آماده انتشار گردیده است.
در پایان ضمن قدردانی از همه‌ی اشخاص حقیقی و حقوقی که در برگزاری همایش همکاری نموده اند از همه‌ی نخبگان حوزوی و دانشگاهی کشور دعوت به عمل می‌آید تا با ارشادات و نقطه‌نظرات خود ما را در این مسیر مقدّس همراهی نمایند.
امید است با استعانت از پیشگاه مقدّس حضرت بقیة اللّه الأعظم و در سایه‌ی انوار تابناک قرآن کریم توفیق حرکت در مسیر تولید علم دینی و تحقّق جنبش نرم‌افزاری با محوریت معارف آسمانی قرآن و عترت را داشته باشیم.
محسن عباس‌نژاد
رئیس بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه
ص: 13
پیشگفتار سوّم
اکنون که با تأییدات خداوند متعال مجموعه مقالات همایش کشوری قرآن و طب آماده چاپ شده است، فرصتی فراهم گردیده تا محققین، صاحب‌نظران و کارشناسان عرصه علوم قرآنی و علوم پزشکی با مرور آخرین بررسی‌ها و یافته‌ها در این زمینه، راه تحقیقات مشترک را با استفاده از ایده‌های موجود، در جهت غنا بخشیدن به این‌گونه تحقیقات هموار سازند. این هدف بر این پایه استوار گردیده است که در عصر کنونی که عصر پیشرفت علوم بویژه علوم تجربی و از جمله علوم پزشکی است و قرآن عجایب مربوط به این علوم را نیز در بردارد لازم است محققین، اساتید، صاحب‌نظران، کارشناسان علوم قرآنی و علوم پزشکی با دقت و بصیرت لازم و با استفاده از روشهای صحیح باب این اعجاز را بر همگان مفتوح و شگفتی عظیم قرآن را در این زمینه به مردم بنمایانند و از طرف دیگر یافته‌های محکم و قطعی طب و علوم پزشکی را با نورانیت آیات قرآن هماهنگ ساخته و عجایب آن را با پرهیز از تفسیر علمی قرآن در عصر حاضر نشان دهند.
به‌طور یقین دسترسی به اهداف فوق نیاز به همت و صرف وقت بیشتر صاحب‌نظران در هر دو عرصه می‌باشد. برگزاری چنین همایشها و چاپ مقالات آنها فرصتی است برای دسترسی به این اهداف، شاید به جرأت بتوان گفت از جمله عرصه‌های تحقیقاتی که مهجور مانده، عرصه‌ی ارتباط یافته‌های قرآنی با یافته‌های علمی بویژه علوم پزشکی است و یافته‌هایی که تاکنون در زمینه طب و ارتباط آن با علوم قرآنی و حدیث بدست آمده در ابتدای راه قرار دارد و نیازمند به تحقیقات بیشتر توسط اندیشمندان و صاحب‌نظران در هر دو عرصه می‌باشد. اگر چه بعضی از مقالات ارائه‌شده از کیفیت و نوآوری برخوردار نیست اما سعی شده همت همه کسانی که در این عرصه وارد شده‌اند مورد اقبال قرار گیرد و قطعا در بسیاری از زمینه‌ها به‌عنوان حرف آخر تلقی
ص: 14
نمی‌شود.
آنچه که در این مجموعه ارائه‌شده، قابل نقد و بررسی بیشتر بوده و تضارب آراء می‌تواند در تکامل آن نقش برجسته‌ای ایفا نماید، در ضمن همان گونه که مرسوم است مسئولیت مطالب نوشته شده در این مجموعه به عهده نویسنده یا نویسندگان آن بوده که انعکاس نظرات ارزشمند شما به نویسندگان می‌تواند در رفع نقایص احتمالی کمک مؤثری نماید.
محمد حسن احرامپوش دبیر علمی همایش
سید نعمت اللّه تقوی دبیر کمیته علمی بنیاد
ص: 15
لیست اعضای کمیته علمی و داوران سوّمین همایش کشوری قرآن و طب (به ترتیب حروف الفبا)
ردیف/ نام و نام خانوادگی/ دانشگاه
1/ احمد آبایی/ جامعه تعلیمات اسلامی یزد
2/ حجه الاسلام هادی آراسته/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
3/ دکتر محمد حسن احرامپوش/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
4/ دکتر عباس افلاطونیان/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
5/ دکتر سید احمد امامی/ بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه
6/ دکتر امامی رضوی/ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
7/ دکتر عصمت باروتی/ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
8/ دکتر سید نعمت اللّه تقوی/ بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه
9/ دکتر رحمت اللّه حافظی/ وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی
10/ دکتر احمد حائریان اردکانی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
11/ دکتر فاطمه حسینی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
12/ سید علی اکبر حسینی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
13/ حجه الاسلام علی خراسانی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
14/ دکتر گلرسته خلاصه‌زاده/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
15/ دکتر محمد علی خلیلی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
16/ دکتر قاسم دستجردی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
17/ دکتر مصطفی دلاور/ بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه
18/ مهندس عباسعلی دهقانی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
19/ دکتر حبیب ا ... دعائی/ بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه
20/ دکتر محمد علی رضایی اصفهانی/ مرکز قرآن و علم قم
21/ حجت الاسلام و المسلمین علی رضایی بیرجندی/ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم
22/ حجه الاسلام و المسلمین حسن زارع/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
23/ دکتر رضیه السادات سجادی/ دانشکده الهیات دانشگاه یزد
24/ دکتر محمد حسین سلطانی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
25/ طاهره سلیمی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
26/ دکتر سید حسین سیّدی/ بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه
27/ دکتر محمد رضا شایق/ دانشگاه آزاد اسلامی یزد
ص: 16
28/ دکتر محمد رضا شمس اردکانی/ دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی تهران
29/ دکتر محمد حسن شیخها/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
30/ جلال صادقی‌زاده/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
31/ دکتر کمال صحرایی/ دانشکده الهیات دانشگاه یزد
32/ دکتر محمد حسین طالبی/ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قم
33/ دکتر محمود عباسی/ دانشگاه علوم پزشکی تهران
34/ دکتر فاطمه عزالدینی اردکانی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
35/ جعفر عسکری/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
36/ دکتر سید حسین عظیمی/ دانشکده الهیات دانشگاه یزد
37/ دکتر بهرام عین اللهی/ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
38/ حجت الاسلام عباس‌نژاد/ بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه
39/ دکتر حسین فلاح‌زاده/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
40/ حجت الاسلام جعفر فیض‌آبادی/ بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه
41/ دکتر فاطمه کاسب/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
42/ دکتر محمد باقر لاریجانی/ دانشگاه علوم پزشکی تهران
43/ دکتر محمد حسن لطفی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
44/ منیره متوسلیان/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
45/ شهناز مجاهد/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
46/ دکتر حسن مظفری خسروی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
47/ دکتر سید سعید مظلومی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
48/ دکتر محمد علی مروتی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
49/ دکتر علی محمد میرجلیلی/ دانشکده الهیات دانشگاه یزد
50/ دکتر سید جلیل میرمحمدی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
51/ آزاده نجارزاده/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
52/ دکتر محمود نوری شادکام/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
53/ دکتر علیرضا وحیدی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
54/ دکتر سید مجتبی یاسینی اردکانی/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
55/ حجه الاسلام محمد رضا یاوری/ دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
56/ حجه الاسلام و المسلمین یوسفی مقدم/ مرکز فرهنگ و معارف قرآن قم
ص: 17
فهرست کلّی مطالب
عنوان صفحه
1- سلامت روان از منظر قرآن، سنت و طب 192- 1
2- تغذیه از منظر قرآن، سنت و طب 419- 193
3- خلقت انسان از منظر قرآن، سنت و طب 510- 421
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 2
سلامت روان از منظر قرآن، سنّت و طب
اشاره
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 3
سلامت روان از منظر قرآن؛ سنت و طب
اشاره
مائده شجرات «1»، احمد عزیزی «2»
چکیده:
یکی از صداهای دلنشین و جذاب، آوای عرفانی قرآن کریم است. بهداشت روان انسان بحث سراسر قرآن کریم است. قرآن در حدود 6236 آیه در زمینه پرورش صحیح انسان و حفظ بهداشت روان سخن گفته است. روانشناسی بهداشت، در سالهای اخیر اهمیت زیادی برای نقش راهبردهای مقابله و سبک زندگی افراد در چگونگی وضعیت سلامت جسمانی و روانی آنها قائل شده است. شیوه‌های مقابله؛ تواناییهای شناختی و رفتاری‌ای هستند که فرد مضطرب به منظور کنترل نیازهای خاص درونی و بیرونی فشارآور به کار می‌گیرد. در مقابله مذهبی از منابع مذهبی مقابله استفاده می‌شود. رفتارهای مذهبی ارزش مثبتی در پرداختن به نکات معنی‌دار زندگی دارند. رفتارهایی از قبیل توکل به خداوند، زیارت و غیره ... می‌توانند از طریق ایجاد امید و تشویق به نگرشهای مثبت، موجب آرامش درونی فرد شوند. به همین دلیل گفته می‌شود که مذهب می‌تواند به شیوه فعالی در فرآیند مقابله مؤثر باشد. به‌طور کلی مقابله مذهبی، متکی بر باورها و فعالیتهای مذهبی است و از این طریق در کنترل استرس‌های هیجانی و ناراحتی‌های جسمی به افراد کمک می‌کند. داشتن معنا و هدف در زندگی، احساس تعلق داشتن به منبعی والا، امیدواری به کمک و یاری خداوند در شرایط مشکل‌زای زندگی، برخورداری از حمایت‌های اجتماعی، حمایت روحانی و ... همگی از جمله منابعی هستند که افراد مذهبی با برخورداری از آنها می‌توانند در مواجهه با حوادث فشارزای زندگی، آسیب کمتری را متحمل شوند. در این مقاله سعی بر
______________________________
(1). کارشناس مدارک پزشکی- مرکز بهداشت شرق اهواز. Email: Maedeh - shajarat I Yahoo. com
(2). مدرس دانشگاه علوم پزشکی اهواز.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 4
آن گردیده که در رابطه با تاثیر قرآن و مذهب بر سلامت روان توضیحات مفصلی ارائه گردد.
واژه‌های کلیدی: سلامت روان- قرآن
مقدمه:
«قرآن نوری است که در آن تاریکی یافت نمی‌شود و چراغی است که درخشندگی آن زوال نپذیرد و شفادهنده‌ایست که بیماریهای وحشت‌انگیز را بزداید پس درمان خود را از قرآن بخواهید و در سختیها از قرآن یاری طلبید و خواسته‌های خود را به وسیله‌ی قرآن طلب کنید واژه سلامت روانی معمولا زمانی به کار می‌رود که فرد با مشکلی روبه‌رو گردد نتواند رفتار متعادل و مناسبی را از خود بروز دهد. کسی که در برخوردهای عادی روزمره از خود رفتار مناسبی بروز ندهد می‌گوییم که او روان رنجور و یا بیمار روانی است و از سلامت روانی برخوردار نیست. در حقیقت با توجه به ناهنجاری رفتاری، او را محکوم به روان‌رنجوری می‌کنند. سلامت رفتار انسان معمولا به‌معنای هماهنگی با محیطی است که فرد در آن زندگی می‌کند و اینکه در برابر چیزهایی که سلامت جسم و جانش را تهدید می‌کند موضع‌گیری مناسبی از خود بروز می‌دهد، در حقیقت واکنش و رفتار مناسب در برابر محرک‌های درونی و بیرونی و برخوردهای معمولی چنانچه دیگران از خود به‌طور طبیعی بروز می‌دهند نشانگر سلامت روانی از نظر مردم است. قرآن فردی را سالم و سلیم النفس می‌داند که با تکیه بر فطرت توحیدی از ایمان در قلب برخوردار بوده و در رفتار با ایجاد تعادل میان قوای متضاد درونی و نیز تقابلات بیرونی و درونی برخاسته از غرایز و محیط، بهترین شیوه را در دستیابی به خوشبختی و قرب الی اللّه برگزیند. از نظر قرآن کسانی که در عقیده کفر و در عمل نفاق را برگزیدند از سلامت روانی برخوردار نبوده و دچار بیماری روانی هستند. «فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً» (بقره/ 10) روان‌رنجوری تنها در رفتار نیست بلکه در عقیده و ایمان نیز راه می‌یابد.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 5
از آنجایی که تعادل شخصیت یعنی تعادل فرد در ایمان به خدا و عمل صالح پس عدم تعادل در هریک از آن دو موجب «روان‌رنجوری» فرد بوده و فرد از سلامت روانی برخوردار نخواهد بود. «سلامت روان» آن‌چنان‌که پیش از این گفته شد، تنها سلامت در رفتار نیست بلکه یکی از نشانه‌های سلامتی روانی سلامتی رفتاری است. بنابراین کسانی که از توحید و ایمان درستی برخوردار نیستند همانند کافران و منافقان و حتی مؤمنان ضعیف الایمان، از رنجوری روان برخوردارند. این رنجوری خود را در مظاهر بیرونی و رفتاری و واکنش های عملی به خوبی نشان می‌دهند. وجود اضطراب، ترس، نگرانی، وسوسه و افسردگی همه نشانه‌ای از روان‌رنجوری فرد دارد. این نشانه‌ها خود را در دو صورت فردی و اجتماعی بازتاب می‌دهد. ما در اینجا به برخی از نشانه‌های سلامت روانی از منظر قرآن اشاره می‌کنیم تا افزون بر یافتن نشانه‌های منفی به نشانه‌های اثباتی سلامت روانی در برابر رنجوری آن اشاره‌ای داشته باشیم.
الف- آرامش روحی: آرامش زمانی در انسان پدید می‌آید که به واجب دینی؛ نفسی و اجتماعی خود عمل کرده باشد. در صورتی که انسان هریک از این موارد را نادیده گیرد دچار بیماریهای روحی گشته و روان‌رنجور می‌گردد. اعراض از یاد خدا و دستورهای او یا عدم ایمان به خدا می‌تواند فرد را دچار بیماری نماید و سلامت روانی‌اش را در معرض خطر قرار دهد؛ چنان‌که یاد خدا موجب آرامش دلها و آرامش روحی می‌گردد. (رعد/ 28) و همراهی و پذیرش ولایت او، ترس، خوف، غم و اندوه را از دلها می‌زداید. (یونس/ 62- 64) و به آینده امیدوار می‌سازد؛ چون ترس از آینده همواره هرگونه آرامش و آسایش را از انسان سلب می‌نماید. وقتی انسان همواره از آینده مبهم و نامعلومی در رنج باشد آسایش و آرامش کنونی بر او سخت و دشوار می‌گردد و از وی سلب می‌شود درحالی‌که ایمان به آینده او را امیدوار و توانایی بهره‌گیری از لذت‌های حال را در او افزایش می‌دهد. (فصلت/ 30) آرامش روحی در سه چیز نمودار می‌شود: 1- توانایی در برخورد با بحران‌ها؛ و این به توانایی فرد در استواری و بردباری و مقاومت در برابر رنج‌ها، مصیبت
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 6
ها، سختیها و شکست‌های گوناگون برمی‌گردد، بدون آنکه تعادل روانی سلامت روحی خود را از دست دهد. این حالت جز با این باور تحقق نخواهد یافت که هرچه انسان بدان دچار می‌شود به قضای الهی و از باب آزمایش و ابتلا اوست؛ و اینکه تنها او قادر به دفع شر و ضرر است و باید به خداوند اتکا نماید؛ چه بسا آن شر و مصیبت دریچه‌ای به سوی خیر و سعادت ابدی او باشد. (بقره/ 156 و 216). 2- توانایی بر شکیبایی و سختیها؛ زیرا صبر و شکیبایی در برابر سختیها نشان‌دهنده سلامت روانی انسان است. انسان صابر به این درجه از کمال دست یافته است که همه این سختیها برای رهایی و آزادسازی توانایی های بالقوه‌ای است که در او نهاده شده است؛ و این توان و قدرت نهان جز به هنگام بروز شداید و سختیها آشکار نمی‌شود. پس سختیها را ابزاری برای خروج توانمندی‌ها از قوه به فعلیت می‌بیند و اینکه با این شیوه توان و تعقل و خردش فزونی یافته و استعدادهای نهفته‌اش آشکار می‌شود (بقره/ 155) در حقیقت صبر و شکیبایی در برابر شداید و سختیها نشان‌دهنده سلامتی ایمان و تعادل شخصیتی اوست که با به کارگیری از توان و قدرت نهفته می‌تواند راه‌کار مناسبی برای برون رفت از آنها یافته و عمل صالح و درستکاری نیم دیگر از ایمان خویش را آشکار سازد؛ زیرا ایمان کامل در سلامت عقیده و عمل صالح است که صبر و شکیبایی نشانگر بخش نخست یعنی سلامت عقیده و نیز عمل صالح و درست در حل مشکل نشان‌دهنده کمال ایمان اوست. 3- توانایی و درک درست آینده و خوشبینی به آن؛ زیرا کسی که از سلامت روان برخوردار است و آینده امیدوار است و هدف از زندگی را تلاش برای درک محبوب و لقاء اللّه می‌بیند؛ ازاین‌رو سختیها را ابزاری برای رسیدن به آینده‌ای روشن می‌یابد که «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً» (انشراح/ 6) با هر رنجی آسانی است و پایان شبه سیه سپید است.
ب- خودکفایی و استقلال در فعالیتها و بهره‌گیری از نتایج: یکی دیگر از نشانه‌های اثباتی سلامت و روح و روان آدمی، خودکفایی و استقلال در کارها و بهره‌گیری از نتایج درست آن است، به این معنا که بر پایه آنچه تواناییهای فرد و امکانات و مهارت‌هایش اجازه می‌دهد
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 7
در کار خویش استقلال را حفظ نماید. از راه‌کار و استقلال در عمل فرد می‌تواند به اهداف حیاتی خویش دست یابد. (یس/ 35).
ج- خشنودی از خود و دیگران: یکی دیگر از نشانه‌های سلامت روان آن است که انسان از خود، استعداد، امکانات و تواناییهای خدادادیش خرسند و خشنود باشد و شکر و سپاس آن را به جای آورد. سپاس و خرسندی از این نعمت‌ها بهره‌گیری درست و کامل از آنهاست. کسی که از خود و نعمت‌هایش خرسند و خشنود نباشد همواره در آرزوی چیزی خواهد بود که گاه بیرون از توان اوست، ازاین‌رو دچار حسد، افسردگی و مانند آن می‌گردد. کسی که از خود و نعمتهای خود خشنود و خرسند است نه تنها سپاس‌گزار آن می‌شود بلکه اعتماد و عزت نفس در او افزایش می‌یابد که این مسایل موجب آرامش وی می‌شود. اعتماد و عزت نفس موجب این می‌شود که همکاری و تعامل با دیگران نیز در او شدت یافته و از دیگران بیش از آنچه هستند متوقع نباشد.
د- توانایی بر کنترل نفس: کسی که از تعادل روانی و سلامت روحی برخوردار است، می‌تواند بر کشش‌ها و گرایش‌های شهوانی کنترل داشته باشد و آنها را در جهت اهداف عالی خود بکار گیرد. نه تنها غرایز خویش را سرکوب نمی‌کند بلکه با کنترل و هدایت آنها به بهترین شیوه آن قوا و غرایز را به خدمت خود در می‌آورد. و غرایز نفسانی را نعمتهای دنیایی برای تکامل و رشد خود می‌یابد. (آل عمران/ 14)
ه- توانایی بر پذیرش مسئولیت: توانایی برای پذیرش مسئولیت‌ها یکی از مهمترین نشانه های سلامت روانی فرد از دیدگاه قرآن است. (حجر/ 92 و 93؛ نحل/ 93) پس هر فردی که مسئولیت اندیشه، عقیده، رفتار و گفتارش را بپذیرد، دارای سلامت رفتار است.
و- توانایی بر فداکاری و ایثار: از آنجایی که انسان متعادل در ایمان و عمل از سلامت روانی برخوردار است و به اصول توحید در همه امور اعتقاد دارد و به آن پایبند می‌باشد؛ در مقام عمل این توان و قدرت را دارا می‌باشد تا با بذل و بخشش به دیگران کمک نماید و
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 8
نیز از جان و مال خود برای تکامل فردی و اجتماعی جامعه ایمانی‌اش بکوشد و در این راه جانفشانی نماید. (توبه/ 111؛ صف 10).
ز- توانایی بر ایجاد ارتباط درست با دیگران: کسی که از سلامت روان برخوردار است به راحتی و آسانی می‌تواند با دیگران ارتباط برقرار نماید و در رفع نیازهای خود و دیگران با آنان همکاری کند. (مائده/ 2 و حجرات 10)، زیرا انسان همواره نیازمند به دیگران است. این ارتباط و تعامل و همکاری باید بر پایه دوستی و اعتماد متقابل باشد. ح- گزینش اهداف واقعی: یکی از شرایط سلامت روانی آن است که فرد بتواند هدف واقعی و حقیقی را تشخیص داده و انتخاب نماید و در انتخاب هدف دچار گمراهی نگردد ازاین‌رو هدفهای زودگذر را اصل قرار می‌دهد. «إِنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ» (محمد/ 36)
ط- احساس خوشبختی و سعادت: یکی از نشانه‌های بارز صحت و سلامت روان آن است که فرد احساس خوشبختی و سعادت نماید.
روش بررسی:
مقاله حاضر یک بررسی مروری است که با بهره‌گیری از مطالعات کتابخانه ای (کتب و مجلات) و مقالات اینترنتی تدوین شده است.
بحث: روانشناسی بهداشت، در سالهای اخیر اهمیت زیادی برای نقش راهبردهای مقابله و سبک زندگی افراد در چگونگی وضعیت سلامت جسمانی و روانی آنها قائل شده است.
شیوه‌های مقابله؛ تواناییهای شناختی و رفتاری‌ای هستند که فرد مضطرب به منظور کنترل نیازهای خاص درونی و بیرونی فشارآور به کار می‌گیرد در مقابله مذهبی از منابع مذهبی مثل دعا و نیایش، توکل و توسل به خداوند و ... برای مقابله استفاده می‌شود. یافته های اخیر نشان داده‌اند از آنجایی که این نوع مقابله‌ها هم منبع حمایت عاطفی و هم وسیله ای برای تفسیر مثبت حوادث زندگی هستند، می‌توانند مقابله‌های بعدی را تسهیل نمایند، بنابراین به کارگیری آنها برای اکثر افراد، سلامت‌ساز است. رفتارهای مذهبی ارزش مثبتی در پرداختن به نکات معنی‌دار زندگی دارند. رفتارهایی از قبیل توکل به خداوند، زیارت و غیره ... می‌توانند از طریق ایجاد امید و تشویق به نگرشهای مثبت، موجب آرامش درونی
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 9
فرد شوند. باور به اینکه خدایی هست که موقعیت‌ها را کنترل می‌کند و ناظر بر عبادت کننده‌هاست، تا حد زیادی اضطراب مرتبط با موقعیت را کاهش می‌دهد. به‌طوری که اغلب افراد مؤمن ارتباط خود را با خداوند مانند ارتباط با یک دوست بسیار صمیمی توصیف می‌کنند و معتقدند که می‌توان از طریق اتکاء و توسل به خداوند، اثر موقعیت‌های غیر قابل کنترل را به طریقی کنترل نمود. به همین دلیل گفته می‌شود که مذهب می‌تواند به شیوه فعالی در فرآیند مقابله مؤثر باشد. به‌طور کلی مقابله مذهبی، متکی بر باورها و فعالیتهای مذهبی است و از این طریق در کنترل استرس‌های هیجانی و ناراحتی‌های جسمی به افراد کمک می‌کند. داشتن معنا و هدف در زندگی، احساس تعلق داشتن به منبعی والا، امیدواری به کمک و یاری خداوند در شرایط مشکل‌زای زندگی، برخورداری از حمایت‌های اجتماعی، حمایت روحانی و ... همگی از جمله منابعی هستند که افراد مذهبی با برخورداری از آنها می‌توانند در مواجهه با حوادث فشارزای زندگی، آسیب کمتری را متحمل شوند. در این مقاله سعی بر آن گردیده که در رابطه با تأثیر قرآن و مذهب بر سلامت روان توضیحات مفصلی ارائه گردد.
یکی از صداهای دلنشین و جذاب، آوای عرفانی قرآن کریم است. کلام الهی با قدرت نفوذ فراوان خود، آن‌چنان بر روح و جسم اثر می‌نماید که گویی بعد از شنیدن آن انسان تازه متولد شده و احساس سبکی، سرزندگی و رهایی از قید و بندهای مادی می‌نماید. هراس و نگرانی را از دل می‌زداید و در فرد شنونده ایجاد آرامش می‌کند.
همان گونه که در قرآن آمده أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ"، 260 بار کلمه" ذکر" آورده شده است که منظور یادآوری است. قرآن آرامش و امنیت را، راه دستیابی به سلامت روان می‌داند.
مطالعات انجام‌شده با مضمون تأثیر آوای قرآن بر اضطراب و درد بیماران تحت عمل جراحی یا آزمونهای تشخیصی، بیانگر تأثیر مثبت آوای قرآن بر بهداشت روان و جسم می‌باشد. لذا جهت برخورداری از آثار معنوی قرآن، بهره‌گیری از این کلام الهی به‌عنوان یک روش تسکین‌دهنده‌ی مفید و قابل دسترسی برای کاهش اضطراب پیش از آزمون
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 10
دانشجویان پیشنهاد می‌شود. چرا که نظم آهنگ واژگان قرآن، نغمه دلکش و نوایی دلپذیر می‌آورد، نوایی که احساسات آدمی را برمی‌انگیزد و دلها را شیفته خود می‌کند. نوای زیبای قرآن برای هر شنونده‌ای، هرچند غیر عرب، جذاب و روح‌بخش است. روانشناسی بهداشت، در سالهای اخیر اهمیت زیادی برای نقش راهبردهای مقابله و سبک زندگی افراد در چگونگی وضعیت سلامت جسمانی و روانی آنها قائل شده است. شیوه‌های مقابله؛ تواناییهای شناختی و رفتاری‌ای هستند که فرد مضطرب به منظور کنترل نیازهای خاص درونی و بیرونی فشارآور به کار می‌گیرد. در مقابله مذهبی از منابع مذهبی مثل دعا و نیایش، توکل و توسل به خداوند و ... برای مقابله استفاده می‌شود. یافته‌های اخیر نشان داده‌اند از آنجایی که این نوع مقابله‌ها هم منبع حمایت عاطفی و هم وسیله‌ای برای تفسیر مثبت حوادث زندگی هستند، می‌توانند مقابله‌های بعدی را تسهیل نمایند، بنابراین به کارگیری آنها برای اکثر افراد، سلامت‌ساز است. رفتارهای مذهبی ارزش مثبتی در پرداختن به نکات معنی‌دار زندگی دارند. رفتارهایی از قبیل توکل به خداوند، زیارت و غیره ... می‌توانند از طریق ایجاد امید و تشویق به نگرشهای مثبت، موجب آرامش درونی فرد شوند. باور به اینکه خدایی هست که موقعیت‌ها را کنترل می‌کند و ناظر بر عبادت کننده‌هاست، تا حد زیادی اضطراب مرتبط با موقعیت را کاهش می‌دهد. به‌طوری که اغلب افراد مؤمن ارتباط خود را با خداوند مانند ارتباط با یک دوست بسیار صمیمی توصیف می‌کنند و معتقدند که می‌توان از طریق اتکاء و توسل به خداوند، اثر موقعیت‌های غیر قابل کنترل را به طریقی کنترل نمود. به همین دلیل گفته می‌شود که مذهب می‌تواند به شیوه فعالی در فرآیند مقابله مؤثر باشد. به‌طور کلی مقابله مذهبی، متکی بر باورها و فعالیتهای مذهبی است و از این طریق در کنترل استرس‌های هیجانی و ناراحتی های جسمی به افراد کمک می‌کند. داشتن معنا و هدف در زندگی، احساس تعلق داشتن به منبعی والا، امیدواری به کمک و یاری خداوند در شرایط مشکل‌زای زندگی، برخورداری از حمایت‌های اجتماعی، حمایت روحانی و ... همگی از جمله منابعی هستند که افراد مذهبی
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 11
با برخورداری از آنها می‌توانند در مواجهه با حوادث فشارزای زندگی، آسیب کمتری را متحمل شوند. مذهب می‌تواند در تمامی عوامل، نقش مؤثری در استرس‌زایی داشته باشد و در ارزیابی موقعیت، ارزیابی شناختی فرد، فعالیتهای مقابله، منابع حمایتی و ... سبب کاهش گرفتاری روانی شود. بر این اساس، مدتها است که تصور می‌شود بین مذهب و سلامت روان ارتباط مثبتی وجود دارد و اخیرا نیز روانشناسی مذهب، حمایت‌های تجربی زیادی را در راستای این زمینه فراهم آورده است. ویتر و همکاران او نشان دادند که 20 تا 60 درصد متغیرهای سلامت روانی افراد بالغ، توسط باورهای مذهبی تبیین می‌شود. در مطالعه دیگری، ویلتیز و کریدر نشان دادند که در یک نمونه 1650 نفری با میانگین سنی 50، نگرشهای مذهبی با سلامت روانی رابطه مثبتی دارند. به علاوه مذهبی بودن با رضایت زناشویی در مردان و زنان و رضایت شغلی در مردان مرتبط بود. براساس مطالعات انجام‌شده دیگر، بین مذهبی بودن و معنادار بودن زندگی و سلامت روانی ارتباط نزدیکی وجود دارد. در یک بررسی که 836 بزرگسال با میانگین 4/ 73 سال شرکت داشتند، معلوم شد که بین سه شاخص مذهبی بودن (فعالیتهای مذهبی غیر سازمان‌یافته و فعالیتهای مذهبی سازمان‌یافته) و روحیه داشتن و دلگرمی به زندگی، همبستگی مثبتی وجود دارد. به علاوه اسپیکا و همکارانش، 36 مطالعه تجربی در مورد مرگ و درگیری مذهبی را مرور کردند و نتیجه گرفتند که ایمان قوی‌تر، یا معتقد بودن به زندگی بعد از مرگ با ترس کمتر از مرگ همبستگی دارد. همچنین افرادی که نمره بالاتری در شاخص مذهب درونی داشتند، ترس کمتری را از مرگ گزارش کردند. مطالعات دیگر، تأثیر مداخلات مذهبی را در کاهش اضطراب و تحمل فشارهای روانی پس از بهبودی، نشان داده‌اند. به عنوان مثال، نتایج دو بررسی نشان داد، کسانی که به اعتقادات مذهبی پایبند بودند، اضطراب و ناراحتی کمتری را نسبت به کسانی که به اعتقادات مذهبی پایبند نبودند، گزارش کرده‌اند. گارنتر و همکاران در زمینه سلامت روانی و اعتقادات مذهبی شش مقاله را مورد بررسی قرار دادند و دریافتند که در تمام این مطالعات بین اعتقادات مذهبی و
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 12
سلامت روانی رابطه مثبتی وجود دارد. هانت سازگاری زناشویی 64 زوج را مورد بررسی قرار داد و نشان داد که مذهب به‌طور مثبت با سازگاری زناشویی، خوشحالی و رضایت زناشویی بالاتر ارتباط دارد و همچنین نتیجه گرفت که مذهب یک عامل مهم در جلوگیری از طلاق است. زاکرمن و همکاران در پژوهشی گزارش کردند، در افراد سالمندی که نمره کمتری در شاخص مذهبی بودن به دست آوردند، میزان مرگ‌ومیر 42 خ بود، درحالی‌که این میزان برای افراد سالمندی که نمره شاخص مذهبی بالایی داشتند 19 خ بود. در مطالعه دیگری، کونینگ، کلین و همکاران دریافتند که سرطان در بین افرادی که نمره بالاتری در شاخص مذهبی درونی کسب می‌کنند کمتر شایع است. در بررسی دیگری، مشاهده کردند افرادی که همیشه از مقابله‌های مذهبی استفاده می‌کنند نسبت به افرادی که کمتر و گاهی از این مقابله‌ها استفاده می‌کنند در 9 شاخص از 12 شاخص سلامت روانشناختی، نمرات بالاتری کسب کردند. موریس اثر زیارت مذهبی را روی افسردگی و اضطراب 24 بیمار سالمند بررسی کرد. او دریافت که علائم آنها بعد از زیارت رفتن کاهش زیادی داشته و حد اقل تا ده ماه بعد از برگشتن از زیارت هم این اثر ادامه دارد. در مطالعه دیگری، مکین توش نقش مذهب را در سازگاری افراد با یک رویداد معنی‌دار زندگی بررسی کرد. او با 124 پدر و مادری که کودک خود را به علت سندرم مرگ ناگهانی از دست داده بودند مصاحبه کرد و دریافت که مذهبی بودن با یافتن معنی در مرگ ارتباط مثبتی دارد. به علاوه مذهبی بودن با افزایش صلاحیت روانی و کاهش ناراحتی در بین والدین در طی 18 ماه بعد از مرگ کودکانشان، ارتباط داشت. علی‌رغم اینکه اکثر تحقیقات ذکر شده در ادیان دیگری صورت گرفته است و از آنجایی که باور و اعتقاد ما مسلمانان بر این است که دین اسلام به عنوان یک ایدئولوژی، ارائه‌دهنده کاملترین و سلامت‌سازترین سبک زندگی بشریت است و احکام و دستورات آن حوزه‌های وسیع اخلاقی، بین فردی، بهداشتی و اجتماعی را در برمی‌گیرد، لذا مطالعه علمی اثرات و نقش متغیرهای مذهبی در سلامت روانی یک ضرورت اساسی به نظر می‌رسد.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 13
ارتباط بهداشت روان و نیایش و راز و نیاز با پروردگار:
«أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» «همانا با ذکر خدا دلها آرام می‌گیرند.» منظور از ذکر اللّه چیست؟
چگونه دل انسان با یاد اللّه آرام می‌گیرد؟ اگر شخصیت انسان شبیه به یک کوه یخ باشد و ضمیر ناخودآگاه آدمی، نه دهم کوه یخ مستور و مخفی در آب؛ اگر ضمیر ناخودآگاه بر وجود آدمی سیطره داشته باشد و تعیین‌کننده و کارگردان پشت صحنه باشد، اگر انواع اختلالات رفتاری و بیماریهای روحی و روانی تجلی تیره شدن روابط خودآگاه و ناخودآگاه تلقی گردد و اولین گام در تخفیف این بیماریها انتقال موضوعات و مسائل درون ناخودآگاه به سطح آگاه بیمار باشد، معنا و اهمیت ذکر معلوم و روشن می‌گردد.
ذکر اللّه به‌طور خاص یعنی با خبر ساختن، خبر گرفتن و توجه کردن ارادی و متعمدانه ذهن هشیار و خودآگاه از آن چیزی که در ناخودآگاه آدمی وجود دارد. ذکر یعنی اعتراف به حضور او.
به محض اینکه اللّه حاضر در ناخودآگاه آدمی، اما غایب از سطح آگاه ذهن به یاد آورده می‌شود، ناگهان ابهامات از بین می‌رود. یک احساس شعف، آرامش، طمأنینه، احساس معنادار بودن زندگی شخص و کل هستی، یک احساس تعالی به انسان دست می‌دهد و قلب متلاطم، ناآرام و مضطرب، آرام می‌گیرد. اگر هدف مهمی در پیش دارید ابتدا برای تحقق آن به دعا متوسل شوید و سپس آن را به خدا واگذار کنید. بعد در ذهنتان واقع شدن آن را مجسم کنید و به این تصویر ذهنی تا آنجا که می‌توانید قدرت ببخشید، آن وقت از خدا بخواهید هرطور به صلاح شماست عمل نماید و عنایت خود را شامل حال شما سازد.
از طرف دیگر غفلت یا بی‌توجهی نسبت به ناخودآگاه معنوی یا روحی و فراموش کردن خدا در این ناخودآگاه به تعبیر «ویکتورفرانکل» سبب «خلاء وجودی» و یا «ناکامی وجودی» و به بیان قرآن سبب «فراموشی خود/ خویش یا نفس» می‌گردد. «نباشید مانند کسانی که خدا را فراموش کردند سپس نفسهایشان را فراموش کردند» سوره حشر- آیه
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 14
فراموشی خدا موجب بروز احساس پوچی، بی‌هدفی، تهی بودن زندگی می‌گردد و به این معنا زندگی برای انسان سخت می‌شود. «هرکس از یاد من اعراض کند، زندگیش تنگ (ناگوار) شود» طه، 124
یکی از راه‌های ذکر و یاد خدا «دعا» کردن است. افراد آگاه و هشیار می‌دانند که با یاد خدا، توکل بر او و دعا کردن احساس بهتری داشته و موفق‌تر خواهند بود. یاد خدای متعال هیچ‌وقت از دل آدمی بیرون نمی‌رود و در هیچ حالی مغفول نیست و اگر انسان دعا می‌کند، ذات و فطرت اوست که وادارش می‌کند در تمامی شرایط او را بخواند و از او طلب یاری کند. رمز دعا این است، انسان روندی را در پیش بگیرد که به بهترین وجهی قلب او را بگشاید و پرتو حق را به آن بتاباند.
تاثیر صوت قرآن بر کاهش اضطراب:
اختلالات اضطرابی رایج‌ترین بیماریهای روانی در جامعه‌اند که در 15 تا 20 درصد از بیماران کلینیک‌های درمانی دیده می‌شود. اضطراب حالتی نامطبوع، همراه با انتظاری نامطمئن از رخداد موضوعی زیان‌آور است. اضطراب موقعیتی است که گاهی در زمان امتحان یا اعمال جراحی و ... دیده می‌شود. اضطراب براساس تجربه باعث اختلال در یادگیری و ایجاد خطاهای بیشتر می‌شود.
از نشانه‌های ذهنی اضطراب می‌توان عدم تمرکز فکری، ضعف در ادراک، ناتوانی در تحلیل و ضعف حافظه را نام برد. روشهای گوناگونی برای کاهش اضطراب می‌توان نام برد که از جمله آنها روشهای" تن‌آرامی" و" موسیقی‌درمانی" را نام برد. بدیهی است که انتخاب یک روش درمانی بدون عارضه، کم‌هزینه، سالم و ساده نظیر موسیقی‌درمانی از ارجحیت برخوردار است.
نقش نماز در تلقین‌های سازنده روانی:
پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند: الصلوة قربان کل تقی. نماز وسیله نزدیکی باتقوایان به خداست." تلقین" از گذشته‌های دور تا عصر حاضر، از پررمزورازترین و
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 15
شگفت‌انگیزترین، پدیده‌های انسانی به‌شمار می‌آمده است و از جمله مواردی است که منطق و دانش بشری حتی در عصر" انفجار علوم" هنوز به توجیه کامل علمی آن نرسیده است. تلقین به روشهای مختلفی انجام می‌پذیرد، مثلا ممکن است از طرف شخصی به شخص یا اشخاص دیگر و یا حتی گاهی به صورت خودبه‌خود انجام بپذیرد. در هر صورت، در قاموس تلقین، کلمه" نه" وجود ندارد و به وسیله آن تقریبا هر کار غیر ممکنی، ممکن می‌نماید. گاه حتی بر اثر تلقین چنان آثار و نتایج شگفت‌انگیزی پدید می‌آید که سبب می‌شود برخی پدیده‌های مربوط به آن، به امور غیبی نسبت داده شود و این موضوع گه‌گاه مورد سوءاستفاده عده‌ای سودجو و فرصت‌طلب قرار گرفته است. اما تلقین همان قدر که می‌تواند مورد سوءاستفاده قرار گیرد و سبب ضرر رساندن به مردم به دلیل تحریف اذهان آنها از حقیقت یا کشف اسرار آنها و ... گردد، می‌تواند در موارد بسیاری به‌عنوان یک پدیده مفید، مورد استفاده و بهره‌برداری قرار بگیرد و این امر با قدرت شگفت‌انگیز تلقین در ممکن نمودن غیر ممکن‌ها، تحقق می‌پذیرد. تلقین‌هایی که در جهت شیرین کردن زندگی انسان و موفق نمودن او در کارهایش (مثلا در جهت اهدای سلامتی به او) به کار برده می‌شوند را می‌توان" تلقین‌های سازنده روانی" نامید.
هرچه شخص از درجه تلقین‌پذیری بالاتری برخوردار باشد، انواع تلقین از جمله تلقین‌های سازنده روانی که منجر به موفقیت او می‌شوند، به نحو موثرتری عمل می‌کنند. از طرفی، علم و تجربه ثابت کرده‌اند که انسان در برخی حالات خود، از درجه تلقین‌پذیری بالاتری برخوردار می‌شود، به‌عنوان مثال در اوج فلسفه هیپنوتیزمی (سومنامبولیزم) انسان در شرایطی قرار می‌گیرد که حتی اگر به او تلقین کنند که مثلا آتش سیگار دست تو را هرگز نخواهد سوزاند، شخص هرگز متوجه سوختن شدید پوست و عضلات دست خود نخواهد شد (البته باید توجه داشت که این مثال ربطی به تلقین های سازنده روانی ندارد). اما باید دید که انسان در اوضاع معمولی در چه حالاتی می‌تواند
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 16
خود را بیشتر در معرض تلقینات روانی قرار دهد و در چه شرایطی از درجه تلقین‌پذیری بالاتری برخوردار است.
انسان در شرایط عادی، در چه حالاتی می‌تواند بیشتر در معرض تلقینات روانی باشد و در چه شرایطی از درجه تلقین‌پذیری بالاتری برخوردار است؟ با توجه نمودن به شرایط ویژه نمازگزار، مانند نظر تکرار نماز در زمان‌های خاص، شرایط ویژه جسمانی مثل طهارت جسم، پاک بودن لباس، غصبی نبودن محل، خواندن الفاظ و اذکار در هرکدام از بخش‌های نماز، انجام حرکات خاص (مثل سجده)، قرار گرفتن همیشگی نمازگزار در مقابل قبله و در جریان میدان‌های الکترومغناطیسی زمین و ... و از طرف دیگر شناخت‌هایی که نمازگزار از خداوند و اصول مذهب و دستورات آن دارد، به خصوص آنچه که نمازگزار در مورد نماز تجربه کرده است (مثلا حاجت‌های متعددی که بر سر سجاده نماز از خداوند طلب کرده و نتیجه گرفته است) و عوامل متعدد دیگر، همگی سبب می‌شوند که فرد هنگام نماز در شرایط ویژه‌ای از تلقین‌پذیری قرار بگیرد و بر اثر آن به نماز خود توجه می‌کند و آنچه را که در حین نماز، در رابطه با آن به خود تلقین می‌نماید، برایش حاصل می‌شود. چرا که تلقین ها و توجهات در این شرایط خاص، منجر به فعال شدن ناقل‌های عصبی می‌شود که فرد را در جهت گرفتن حاجت خود یاری می‌نمایند، یا به زبان ساده‌تر تلقین در این شرایط ویژه سبب می‌شود که فرد استعدادهای نهفته درونی خود را به کار اندازد و از آن در امور خود یاری بجوید. بدین ترتیب واضح است که هرکس با توجه به تصویری که در ذهن خود از خوشبختی ترسیم نموده است، می‌تواند با امداد از توجهات و تلقینات سازنده‌ای که در شرایط ویژه تلقین‌پذیری، در حین نماز انجام می‌دهد، ناقل‌های عصبی دستگاه مغز و اعصاب خویش را به سمت مطلوب خویش هدایت کند و اراده و اختیار خود را در آن جهت تقویت نماید و صد البته بالاترین و والاترین حد ممکن، جایی است که انسان هدف خود را رسیدن به آخرین درجه کمال که همانا قرب الهی در سایه تخلق به اخلاق الهی (که همان راه معصومین (ع) است) است، قرار دهد و به وسیله نماز، این امر را که همراه با خوشبختی دنیا
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 17
و آخرت است، پیوسته تقویت نماید. اما در مورد تلقینات و توجهات، این نکته هم قابل ذکر است که این مقولات، نه فقط در مواقع نمازهای یومیه، بلکه در تمامی لحظات زندگی یک فرد می‌توانند با او همراه باشند، اما بی‌شک در موقع نماز شرایط ویژه‌ای پدید می‌آید که موقعیت نمازگزار را ممتاز می‌کند و سبب می‌شود که تلقین‌های توأم با نماز در سایر لحظات زندگی و دیگر جلوه‌های آن نیز منشاء اثر باشند. از نقطه‌نظر پزشکی این شرایط ویژه می‌تواند متاثر از سایر ویژگیهای نماز، مانند زمان نماز، مکان نمازگزار، طهارت، اذکار و الفاظ نماز، وضعیت جسمی و روانی نمازگزار و ... باشند.
نتیجه‌گیری:
در قرآن کریم آیات بسیاری وجود دارد که فطرت وجودی انسان و حالات گوناگون روان او را متذکر شده علل و عوامل انحراف و بیماریها و همچنین راه‌های تهذیب و تربیت و درمان روان انسان را نشان داده است. آیاتی که در خصوص روان انسان در قرآن کریم وجود دارند نشانه‌هایی هستند که انسان برای شناختن خود و خصلت‌های گوناگونش می‌تواند از آنها راهنمایی بجوید و برای دستیابی به روشی درست به منظور تهذیب و تربیت نفس خویش، توسط آیات مزبور ارشاد شود. ما به‌طور کامل می‌توانیم به کمک حقایقی که در قرآن درباره انسان و صفات و حالات روانی او آمده است، به ترسیم چهره‌ای درست از شخصیت انسانی راهنمایی شویم و نیز انگیزه‌های اصلی محرک رفتار انسان و عواملی را که در هماهنگ کردن شخصیت و تکامل و ایجاد بهداشت روانی او تاثیر به‌سزایی دارند، بشناسیم تا «روانشناسی قرآن» به صورت هماهنگ و منسجم در اختیار ما قرار گیرد. انگیزه‌های انسان بسیار متنوع و متعدد است. این تنوع و تعدد گاه باعث می‌شود که برخی از انگیزه‌ها باهم درگیر شوند؛ مثلا انگیزه‌ای انسان را به یک‌سو و انگیزه‌ای دیگر به سوی مقابل می‌کشاند. در این صورت به انسان حالتی دست می‌دهد که احساس سرگردانی و تردید می‌کند و از تصمیم‌گیری درباره تعیین سمت حرکت و شیوه عمل خود ناتوان می‌شود. چنین حالتی را درگیری روانی می‌گویند، قرآن این درگیری روانی را که اشخاصی در برابر ایمان موضعی مشکوک و تردیدآمیز دارند و از آن رنج می‌برند
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 18
به خوبی تصویر می‌کند. این‌گونه افراد کسانی هستند که نه کاملا به سوی ایمان می‌آیند و نه به طول کامل به طرف کفر می‌روند بلکه در انتخاب حق و باطل مردد هستند و نمی‌توانند تصمیم نهایی را اتخاذ کنند. (انعام/ 71) در این آیه حالت درگیری روانی و سرگردانی و تردید ناشی از آن به خوبی توصیف شده است. در آیات دیگری چون توبه/ 45 و نساء/ 142 نیز به این حالت اضطراب و تردید اشاره شده است. قرآن می‌کوشد تا میان انگیزه‌های متنوع و متعدد تعادل ایجاد کرده و انسان را از اضطراب و درگیری‌های روانی رهایی دهد. قرآن همه انگیزه‌ها را می‌پذیرد و آن را به‌عنوان غرایز یا فطرت مورد توجه قرار می‌دهد. سپس با بیان آموزه‌ها و دستورهایی می‌کوشد تا انسان با به کارگیری آنها توازن و تعادل شخصیتی را در خود ایجاد نماید.
قرآن از بشر می‌خواهد که تعادل در انگیزه‌ها را مورد اهتمام قرار دهد، نه آنکه آنها را سرکوب یا انکار نماید. در حقیقت قرآن، خواهان ایجاد تعادل و کنترل نه سرکوب انگیزه هاست. میان این دو روش تفاوت‌های محسوسی است. ایجاد تعادل و کنترل به‌معنای بازداشتن ارادی یک انگیزه یا تمایل و مقاومت در برابر اشباع آن در شرایط نامناسب است و به‌معنای انکار یا نپذیرفتن آن نیست؛ اما سرکوب یک انگیزه در حقیقت به‌معنای انکار، پست شمردن و نپذیرفتن آن است. قرآن به شدت با سرکوب انگیزه‌ها مخالفت می‌کند زیرا سرکوب انگیزه چیزی جز ایجاد بحران در تعادل شخصیتی انسان نیست. به‌طور کلی سرکوب انگیزه‌ها و بیرون راندن آن از حوزه آگاهی به سوی ضمیر ناخودآگاه فراهم کردن زمینه‌های بروز بیماریهای روانی است. چون با سرکوب آن، انگیزه از دایره آگاهی و شعور دور شده و در اعماق ضمیر ناخودآگاه انسان مدفون گشته، اما از آن جایی که به طور کلی نابود شده است، همواره خود را به صورتی دیگر مطرح می‌کند و همین مسأله موجب پیدایش عوارض گوناگونی می‌شود که اضطراب، تزلزل و دیگر بیماریها را در رفتار و جان آدمی پدید می‌آورد. قرآن نمی‌گوید انگیزه‌های فطری را سرکوب کنیم بلکه از ما می‌خواهد آنها را کنترل کنیم و بر آنها تسلط یابیم و طوری هدایتشان کنیم که تعادل
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 19
شخصیتی حفظ شود. سرکوب هریک از این غرایز و انگیزه‌های فطری درگیری روانی و اختلالات روحی در پی دارد. همان گونه که افسارگسیختگی و افراط در راه ارضای این انگیزه‌ها باعث خروج از حد اعتدال و درنتیجه بحران روحی و روانی است.
حتی قرآن برای رسیدن به این سلامت روانی برنامه‌ها و راهکارهای پیشگیرانه‌ای را نیز به‌عنوان بهداشت روانی مطرح ساخته است تا انسان با به کارگیری آن از سلامت روانی در همه شرایط برخوردار گردد. قرآن در راستای بهداشت روانی فرد و جامعه و رسیدن و یا حفظ سلامت روانی در شرایط نامساعد برای ازدواج راهکارهای پیشگیرانه‌ای را بیان می‌دارد تا فرد با تسلط بر غریزه جنسی آن را تا مدت محدودی به کنترل درآورد و آنان که وسیله نکاح نمی‌یابند باید عفت پیشه کنند تا خدا آنها را به لطف خود بی‌نیاز گرداند.» (توبه؛ آیه 28 و نیز آیات دیگر). قرآن جوانان مسلمان را به زندگی در جامعه و محیطی تشویق می‌کند که در غلبه بر انگیزه جنسی به آنها کمک کند و آنها را در معرض چیزهایی قرار ندهد که سبب برانگیختن و تحریک غریزه جنسی شوند. ازاین‌رو، قرآن از مردان مسلمان می‌خواهد که از نگاه نامشروع خودداری کنند و از زنان می‌خواهد زینت و آرایش و زیبایی‌های جسمی خویش را آشکار نکنند و آن را بپوشانند. (نور؛ آیه 60) و از والدین می‌خواهد که زمینه‌های برانگیختن جنسی را فراهم نسازند و فضای خانواده را (نور؛ آیه 58) طوری فراهم سازند که فسادبرانگیز نباشد. (همان) بلوغ زودرس جنسی از آثار نادرستی فضای خانواده و جامعه است که بهداشت روانی کودک و جوان را به مخاطره می‌اندازد. قرآن به بهداشت روانی کودک توجه داشته و از علنی و آشکار شدن و درنتیجه بلوغ زودرس جنسی باز می‌دارد و از خانواده و جامعه به شدت می‌خواهد تا فضای سالم را برای کودکان آورد.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 20
منابع:
1. اصول کلی بهداشت روان در اسلام، سید ابو القاسم حسینی، 1374.
2. با خالق هستی؛ نوشته؛ جی‌پی واسوانی؛ ترجمه فریبا مقدم
3. بهداشت روان؛ جعفر بوالهری، نشر بشری.
4. ترجمه سیناپس کاپلان- سادوک جلد سوم.
5. خدا در ناخودآگاه؛ نوشته ویکتور فرانکل/ ترجمه ابراهیم یزدی.
6. روانپزشکی لینفورد- ریس، ترجمه زیر نظر مرحوم دکتر عظیم وهاب‌زاده.
7. روانپزشکی لینفورد- ریس. مقاله هیستری، ترجمه دکتر ابراهیم تقوی.
8. قرآن مجید.
9. کتاب" قانون توانگری" ترجمه خانم گیتی خوشدل.
10. مثبت درمانی؛ نوشته نورمن وینسنت پیل/ توراندخت تمدن.
11. مختصر روانپزشکی، تألیف: لینفورد- ریس، مقاله اختلالات روان‌تنی ترجمه دکتر مرتضی مهاجر.
12. مفاتیح الجنان- حاج شیخ عباس قمی (ره)، دعای عرفه؛ مناجات" خمس عشر".
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 21
بررسی تاثیر آموزش مفاهیم قرآنی بر ویژگیهای اخلاقی، رفتاری، روانی نوجوانان منطقه شیخان سنندج در سال 1387
اشاره
زهره رحیمی «1»، جمال امینی «2»، فردین غریبی «3»
چکیده:
مقدمه و اهداف:
تاثیر اعتقادات مذهبی و گرایشات دینی در کاهش مشکلات جسمی، روانی و اجتماعی سابقه‌ای بسیار طولانی دارد با این وجود رویکردهای جدید و علمی بر مذهب تأثیرات آن با پیدایش حوزه‌هایی نظیر روانشناسی سلامت و روانشناسی دین به تازگی تکوین یافته است. این تحقیق با هدف بررسی اثرات برگزاری کلاسهای تعالیم قرآنی را بر وضعیت روانی، رفتاری، اخلاقی افراد، گرایشات مذهبی و نگرشی آنها به مذهب و مناسک و مراسمات مذهبی انجام شد
روش تحقیق:
این مطالعه بصورت نیمه تجربی (قبل و بعد) بر روی 46 نفر از جوانان و نوجوانان شرکت‌کننده در کلاسهای تابستانی مرکز توسعه اجتماعی و ارتقاء سلامت شیخان «پایگاه تحقیقات جمعیتی شیخان» در سال 1387 اجرا شد در این مطالعه گروه مورد مطالعه در کلاسهای آموزش مفاهیم قرآنی که توسط اساتید علوم قرآنی بمدت سه ماه (هفته‌ای 4 ساعت) شرکت نمودند و برای جمع‌آوری اطلاعات از تست اضطراب زونک، و پرسشنامه خصوصیات اخلاقی رفتاری وودودث و نیز پرسشنامه گرایشات مذهبی استفاده شد. داده‌ها با انجام تست قبل و بعد از آموزش (3 ماه) جمع‌آوری و با استفاده از نرم‌افزارspss و آمار توصیفی و تحلیلی (آزمونT و کای دو) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
______________________________
(1). کارشناس پرستاری دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کردستان. Email: Hima 6831 I yahoo. com
(2). کارشناس ارشد روانشناسی مشاوره.
(3). کارشناس ارشد مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی دانشگاه علوم پزشکی کردستان.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 22
نتایج:
نمره اضطراب افراد شرکت‌کننده قبل از آموزش (7/ 45) و بعد از آموزش (7/ 44) بود که تفاوت معنی‌داری ندارد (05/ 0 (p) اما براساس آمار توصیفی 39 خ افراد مورد مطالعه در قبل از آموزش اضطراب متوسط داشتند اما بعد از آموزش به 6/ 19 خ کاهش یافت. وضعیت افراد بدون اضطراب قبل از آموزش 50 خ اما بعد آموزش به 67 خ افزایش یافت. آموزش بر وضعیت اخلاقی و رفتاری تاثیر معنی‌داری داشته است (05/ 0p >). آموزش موجب کاهش گرایشات پارانوئیدی- افسردگی- پرخاشگری- بیقراری در آزمودنیها شد. اما باعث کاهش هیجان‌پذیری و وسواس و گوشه‌گیری و تمایلات ضد اجتماعی نگردید. آموزش موجب افزایش میزان گرایشات مذهبی افراد نگردید.
بین میزان گرایشات مذهبی با جنس، سن و تحصیلات تفاوت معنی‌داری وجود ندارد (05/ 0 (p) و همچنین بین میزان اضطراب با جنس، سن و تحصیلات رابطه معنی‌داری وجود نداشت. (05/ 0p >).
بحث و نتیجه‌گیری:
با توجه به نتایج آموزش قرآن و مفاهیم قرآنی سبب کاهش اضطراب در افراد شرکت‌کننده شد همچنین برگزاری کلاسهای قرآنی در کاهش اختلالات روانی تا حدودی موثر بوده است اما اجرای دوره‌های کوتاه‌مدت تاثیر قابل توجهی بر اضطراب، هیجان‌پذیری، وسواس و تمایلات ضد اجتماعی ندارد.
واژه‌های کلیدی:
آموزش قرآن- اضطراب- گرایشات مذهبی- وضعیت اخلاقی
مقدمه:
نقش دین و مذهب و مناسک و مراسم مذهبی در زندگی فردی و اجتماعی مورد توجه متخصصان بهداشت روانی قرار گرفته است. در تحقیقی که در سال 1985 در آمریکا درباره میزان مذهبی بودن مردم انجام گرفت حدود هفتاد درصد آنها مذهب را عامل مهم و بسیار مهم در زندگی خود تلقی کرده‌اند (1).
آثار و پیامد مذهب و دین در زندگی و تجارب مذهبی باعث کاهش پریشانی افراد شده و به سازگاری افراد با هنجارهای اجتماعی کمک می‌کند. سلیگمن معتقد است مذهب امید و
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 23
خوشبینی را فراهم می‌آورد و هنجارهای مثبت اجتماعی را ایجاد می‌کند یونگ (روانشناس معروف) می‌گوید: از میان بیماران من، کسی پیدا نشده که مساله درجه اول او پس از نومیدی، یافتن چشم‌اندازه‌های دینی نباشد. در میان بیمارانم کسی دچار مرض نشد مگر به نحوی از دین محروم شده باشد.
اساسا در جهان جامعه‌ای بدون نیایش و معتقدات دینی وجود ندارد و واقعیت آن است که عبادت و نیایش مذهبی، دارای آثار فراوانی در تربیت، سازندگی و هدایت انسان دارد.
نتایج تحقیقات متعدد بیانگر آن است که مذهب و گرایشات مذهبی سبب کاهش اضطراب، خودکشی، مصرف مواد، بزهکاری، افسردگی می‌شود و سبب افزایش رضایت از زندگی و سازگاری اجتماعی می‌گردد. (2).
آموزه‌های مذهبی ثابت می‌کنند که تفکر و بینش فرد قطعا بر نگرشهای عینی او به مسایل زندگی و نیز رفتار، عواطف و احساساتش تأثیرگذار هستند. ازاین‌رو، اسلام فراگیری یک سری معرفتهای بنیادی موثر در سلامت فکر، شاکله روانی شایسته را واجب نموده است. این معرفتهای بنیادی، هم عامل امنیت و بهداشت روانی در نماز خود فرد و نیز عامل تصحیح و هنجارگرایی در رفتار اوست (3).
رابطه ایمان و احساس امنیت و آرامش روانی را اکثر دانشمندان صراحتا پذیرفته‌اند (از جمله ویلیام جیمز، امانوئل کانت، کارل یونگ، اریک اریکسون و ...). تجربه‌های عینی و بررسیهای اجتماعی نشان داده‌اند که افرادی که با آموزش‌های راستین و منطقی دینی و اخلاقی پرورش یافته‌اند بیشتر از کسانی که چنین آموزش‌هایی نداشته‌اند در راه هدفهای ارزنده اجتماعی گام برداشته‌اند
اما رسالت دین تنها ارائه اندیشه‌های اخلاقی به شکل انتزاعی نیست، شیوه‌های کاربردی اندیشه‌های اخلاقی و ابزارهایی که بتوانند اندیشه را به عمل تبدیل کنند امری است که در جوهر دین نهفته است که در قالب سرفصلهای ویژه در کلاسهای آموزشی مفاهیم قرآنی جهت مربیان قرآن در برگزاری کلاسها ارائه می‌شود.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 24
براستی نوجوانان امروز (برخلاف عقیده عمومی) به مذهب علاقه دارند، کنجکاوی آنها درباره مسایل مذهبی زیاد است و سئوالات زیادی را درباره مذهب می‌پرسند و پاسخها را بدون شک می‌پذیرند و می‌خواهند مذهب را بطریقی قبول کنند که برای آنها با معنی باشد اعتقاد به مذهب و دین و اثرات آن در کاهش مشکلات جسمی، روانی و اجتماعی سابقه‌ای بسیار طولانی دارد، با این وجود، رویکردهای جدید و علمی به مذهب و تاثیرات درمانی آن، با پیدایش حوزه‌هایی نظیر روانشناسی سلامت و روانشناسی دین به تازگی تکوین یافته است (بیواس و داینر 2002) (19).
از جمله نیازهای روانی انسان، نیاز به پرستش و نیاز به داشتن معبود می‌باشد و برای رشد جنبه‌های روانی و حتی جسمانی انسان، لازم است این نیاز تأمین شود. خداوند برای برقراری رابطه با پرستش‌کننده خود راههایی قرار داده یکی از آنها قرآن است که سخن حضرت حق با بندگان خود می‌باشد (40).
بهداشت روان انسان مبحث سراسر قرآن کریم است و قرآن در حدود 6236 آیه در زمینه پرورش صحیح انسان و حفظ بهداشت روان سخن گفته است (8).
قران آرامش و امنیت را، راه دستیابی به سلامت روان می‌داند مطالعات انجام‌شده بیانگر تاثیر مثبت آوای قرآن بر بهداشت روان و جسم است از جمله اضطراب و درد بیماران تحت عمل جراحی (8) با توجه به اینکه ما در جامعه اسلامی زندگی می‌کنیم و اکثریت مردم به دین مبین اسلام اعتقاد و التزام عملی دارند و یافته‌های علمی تاثیر مثبت دین و مذهب را بر روح و روان و رفتار یادآور می‌شوند لذا مناسب دیده شد که در این زمینه یک بررسی انجام گیرد.
بنابراین برگزاری کلاسهای تعالیم قرآنی توسط مربی دلسوز و متعهد و علاقمند تأثیر بسزایی در تربیت و پرورش مذهب نوجوانان دارد و براستی بر شخصیت و هویت آنها اثر می‌گذارد.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 25
روش بررسی: نوع مطالعه روش نیمه تجربی (قبل و بعد) با یک گروه 50 نفری از شرکت کنندگان در کلاسهای قرآنی آموزش تعالیم قرآنی در سال 1378 (ویژه تابستان) که عمدتا دانش‌آموزان مقطع راهنمایی و دبیرستان بودند در پایگاه تحقیقات جمعیتی شیخان برگزار گردید. که قبل از اجرای آموزش، پرسش‌نامه‌ها توسط شرکت‌کنندگان تکمیل و یک ماه بعد از آموزشی مجددا پرسشنامه به آزمودنیها داده شد.
ابزار مورد استفاده پرسشنامه (وضعیت اخلاقی- روانی- مذهبی) می‌باشد که پرسشنامه گرایشات مذهبی و نیز پرسشنامه اخلاقی رفتار روانی استاندارد بوده و اعتبار پایانی آنها در تحقیقات قبلی بدست آمده است (9).
ضریب اعتبار پرسشنامه گرایشات مذهبی با استفاده از ضریب اعتبار آلفا 90 خ بوده و سطح همبستگی در طی سئوالات معنی‌دار بوده است (000/ 0)p ) (9).
ابزار گردآوری برای سنجش خصوصیات رفتاری اخلاقی، تست وود ورثWood worth بود و فرم کوتاه پرسشنامه تحقیقی وود ورث 76 سئوال، که برای سنجش اختلالهای هیجانی و خصوصیات اخلاقی رفتاری افراد بکار گرفته شد ...
داده‌ها با استفاده از نرم‌افزارSPSS و آزمون آماریt - test من ویتنی‌بو تجزیه و تحلیل گردید ..
خصایصی که بوسیله این پرسشنامه مورد سنجش قرار می‌گیرند عبارتند از:
1- هیجان‌پذیری (فرد به محرکات واکنش شدید نشان می‌دهد).
2- وسواس و ضعف روانی (فرد در تصمیم‌گیریها مردد و سست است و ترس دارد).
3- تمایل به گوشه‌گیری (فرد از جامعه و اطرافیان دوری می‌گزیند و تنهایی را ترجیح می‌دهد).
4- رفتار و افکار و پارانویایی (سوءظن و بدبینی داشتن و احساس آزار و اذیت از طرف دیگران).
5- گرایش به افسردگی: (بریدن از اطرافیان و احساس بیماریهای شدید و گاهی گریه و
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 26
شرح افسردگی).
6- گرایش به پرخاشگری (فرد کنترل ندارد و در مقابل حالتهای هیجانی مقاومت نمی‌کند).
7- گرایش به بیقراری (فرد در یک مکان مشخص نمی‌تواند بماند و دائما دلشوره دارد)
8- گرایش به رفتارهای ضد اجتماعی (مخالفت با قوانین و مقررات اجتماعی و عدم قبول آنها).
برای سنجش هریک از حالتهای مذکور تعدادی پرسش وجود دارد. هریک از پرسشهای آزمون ممکن است به یک، دو و یا سه حالت از حالتهای مذکور مربوط باشد.
یافته‌ها:
در این تحقیق 50 نفر شرکت داشتند جنس گروه مورد مطالعه 31 نفر زن (4/ 67) و 15 نفر مرد (6/ 32) بود. نتایج جدول گرایشات مذهبی نشان می‌دهد که نمره افراد در پیش آزمون و پس آزمون تفاوت معنی‌داری باهم ندارند. و میانگین نمره 55 بیانگر گرایشات قوی آزمودنیها است چون در این مقیاس نمرات به سمت 80 بیانگر گرایشات قوی مذهبی است.
نتایج جدول توزیع فراوانی و درصد سئوالات گرایشات مذهبی قبل و بعد از آزمون بیانگر وضعیت گرایشات مذهبی افراد به تفکیک سئوالات در قبل و بعد از آموزش است که بیشترین فراوانی (بیش از 80 خ نگرش مثبت) مربوط به محور اعتقادات دینی و نماز، دعا، حج، صدقه و نظارت همیشگی خدا و اینکه اسلام کاملترین دین است بوده. در جواب سئوال 6 که برای جامعه پیشرفته باید قیدوبند مذهبی را کنار گذاشت، حدود 70 خ مخالفت کرده اند. بطور کلی می‌توان گفت گرایشات مذهبی افراد خوب است اما تفاوتی در قبل و بعد از آموزش مشاهده نمی‌شود.
در بررسی وضعیت اضطراب آزمودنیها نتایج بیانگر این است که آزمودنیها در قبل از آموزش در وضعیت اضطراب خفیف و متوسط قرار داشتند و در بعد از آموزش در طیف
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 27
نرمال قرار گرفتند. وضعیت نرمال آزمودنیها در قبل از آموزش 50 خ بود ولی بعد از آموزش به 67 خ افزایش پیدا کرد و اضطراب متوسط در قبل از آموزش 39 خ بود و در بعد از آموزش به حدود 19 خ کاهش پیدا نمود. بین نمره هیجان‌پذیری و وسواس آزمودنیها قبل و بعد از آموزش تفاوت معنی‌داری وجود ندارد اما با توجه به جدول زیر آموزش مفاهیم قرآنی موجب کاهش میزان گوشه‌گیری افراد شده است.
مقایسه میانگین نمره گوشه‌گیری افراد در قبل و بعد از آموزش
نتایج جدول فوق بیانگر آن است که بین نمره‌ها میزان گوشه‌گیری و انزوای آزمودنیها در قبل و بعد از آموزش تفاوت معنی‌داری وجود ندارد. همچنین نتایج جدول فوق بیانگر آن است که بین نمره‌های مقیاس گرایشات پارانوئیدی در قبل و بعد از آموزش تفاوت معنی‌داری وجود دارد (001، 0p ) و به عبارتی بعد از آموزش قرآن، نمره‌های پارانوئیدی بطور چشمگیری کاهش یافته است.
برای مقایسه میانگین نمره میزان گرایشات پارانوئیدی افراد در قبل و بعد از آموزش
در بررسی نتایج نمرات افسردگی آزمودنیها نتایج نشان می‌دهد که بین نمره‌های افسردگی در قبل و بعد از آموزش تفاوت معنی‌داری به لحاظ آماری وجود ندارد. اما نمره
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 28
میانگین در بعد از آموزش کاهش یافته است. و نیز بین نمره‌های بیقراری و ناآرامی در قبل و بعد از آموزش تفاوت معنی‌داری وجود دارد(p >0 ,50) .
نتایج نمرات پرخاشگری، نشان می‌دهد آموزش قرآن و مفاهیم قرآنی موجب کاهش میزان پرخاشگری در گروه آزمودنی شده است اما تفاوت معنی‌داری بین نمره قبل و بعد از آموزش در میزان تمایلات رفتارهای ضد اجتماعی آزمودنیها مشاهده نشده است.
بحث: در بررسی وضعیت رفتاری روانی اخلاقی آزمودنیها می‌توان گفت که میانگین نمره های این متغیر، در همه مقیاسها در پس تست بطور چشمگیری کاهش یافته است به عبارتی آموزش مفاهیم قرآنی و برگزاری کلاسها اثر کاهنده‌ای بر علائم بیماریها داشته است. مثلا میانگین نمره بیقراری از (04/ 3 به 93/ 1)، پرخاشگری (80/ 5 به 20/ 4) و تمایلات ضد اجتماعی (83/ 0 به 63/ 0) افسردگی 87/ 4 به 78/ 3) گرایشات پارانوئیدی (37/ 6 به 96/ 3) گوشه‌گیری (02/ 5 به 98/ 3) وسواس (22/ 4 به 27/ 3) و هیجان‌پذیری (72/ 4 به 02/ 4) کاهش یافته است. اما براساس آزمونt و در مقیاسهای هیجان‌پذیری و وسواس و تمایلات ضد اجتماعی تفاوت معنی‌داری بدست نیامد و در سایر مقیاسها تفاوت معنی‌دار بوده است. بنابراین می‌توان گفت که تاثیرات معنوی قرآن و کلاسهای قرآن بر ویژگیهای روانی و رفتاری و اخلاقی مثبت، و این یافته با نتایج مطالعات مشابه همخوانی دارد (10) و (11)
لذا باور و اعتقادات برخاسته از دین مبین اسلام و کتاب روح‌بخش آن یعنی قرآن عالی‌ترین خاستگاه و تعدیل خواسته‌ها و محکم‌ترین پناهگاه در فراز و نشیب‌های مختلف است. بی‌توجهی و یا غفلت از نقش قرآن و هدف قرآنی در بهداشت روان و رفتار غیر متضاد و نابخشودنی و غیر علمی است.
بنابراین انسانی که توجه به خدا دارد در مواجه با مصائب و شکست‌ها و ناراحتی‌ها دستخوش اندوه و تألمّات روحی نمی‌شود و گرفتار نگرانی و سوء ظن و تلاطم روحی نمی‌شود. بنا بر یافته‌های این پژوهش، کسانی که در این کلاسها و مراسمات مذهبی قرآنی
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 29
شرکت می‌کنند، از حالت بیقراری نجات پیدا می‌کنند، پرخاشگری و خصومت آنها کمتر می‌شود. گرایشات پارانوئیدی و سوءظن و بدبینی و بدگمانی آنها به حد اقل می‌رسد و از حالت گوشه‌گیری و انزوا در می‌آیند و افسردگی آنها کاهش پیدا می‌کند و این ویژگیهای رفتاری و اخلاقی به برکت قرآن و تاثیرات معنوی در کلاسهای قرآنی است.
این نتایج با پژوهشهای داخل و خارج در این زمینه همخوان است که باورهای مذهبی و دینی نقش مهمی در مقابله با استرسها و سلامت روانی دارد.
دکتر خدیجه آرین در سال 1380 طی مطالعه‌ای نشان داد که احساس روان تندرستی با دینداری رابطه مستقیمی دارد و مطالعه محقق دیگر ایرانی گزارش داد که هرچه فعالیتهای مذهبی و شرکت در کلاسهای مذهبی و قرآنی بیشتر باشد، میزان افسردگی و سوء مصرف مواد و استرسها کمتر می‌شود (12) (13)
نتایج تحقیق نشان داد که اضطراب آزمودنیها بطور کلی حدود 6/ 45 (قبل از آموزش) و 72/ 44 (بعد از آموزش) است. هرچند میانگین نمره بعد از آموزش اندکی کمتر است یعنی اضطراب آنها کمتر شده است اما به لحاظ آماری معنی‌داری نبوده است. براساس آمار توصیفی وضعیت اضطراب نرمال که در قبل از آموزش 50 خ بوده است بعد از مداخله (کلاس آموزش مفاهیم قرآنی) به 67 خ رسیده است. و وضعیت اضطراب متوسط که در قبل از آموزش حدود 40 خ بوده است بعد از آموزش به 6/ 19 خ کاهش یافته است. به عبارتی می‌توان گفت کلاسها باعث افزایش وضعیت نرمال و همچنین باعث کاهش اضطراب متوسط شده است با احتیاط می‌توان گفت که تاثیرات معنوی کلاسهای قرآن موجب کاهش اضطراب آزمودنیها شده است. این نتایج با اکثریت پژوهشهای پیشین همخوان است (14) تحقیقات نشان داده است که بیشتر ناراحتی‌های روحی در میان افراد غیر مذهبی دیده می‌شود و بسیاری از روانشناسان دریافته‌اند که دعا و داشتن ایمان محکم باعث رفع نگرانی و تشویش می‌شود (8).
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 30
از طرفی در قرآن آمده است که أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ با یاد خدا دلها آرام می‌گیرد و یا أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی نماز را برای یاد من اقامه کنید. اشاره دارد به اینکه نماز باعث آرامش دلهاست.
دکتر محمود گلزاری در اولین اجلاس نماز می‌گوید در راستای این موضوع تحقیقات علمی نشان می‌دهد که بیماران مضطربی که در کنار درمانهای رایج ضد اضطراب به خواندن نماز و قرآن و احادیث نبوی مشغول شده‌اند از بهبودی بالاتری نسبت به سایرین برخوردارند.
یکی از صداهای دلنشین و جذاب، آوای عرفانی قرآن کریم است که بعد از شنیدن آن انسان تازه متولد شده و احساس سبکی و رهایی از قید و بندهای مادی می‌نماید. هراس و نگرانی را از دل می‌زداید و در فرد شنونده ایجاد آرامش می‌کند.
قرآن آرامش و امنیت را، راه دستیابی به سلامت روان می‌داند و نوای زیبای قرآن برای هر شنونده‌ای حتی غیر عرب جذاب و روح‌بخش است.
میزان گرایشات مذهبی بعد از ارائه کلاس و آموزش قرآن مشابه قبل از کلاس بود که برای محقق هم جای سئوال بود که برگزاری کلاس قرآن تاثیری در افزایش میزان گرایشان مذهبی ندارد. این موضوع نیازمند بررسی و تحقیقات بیشتری است.
نتیجه‌گیری: در زمینه ارتباط تأثیر آموزش مفاهیم قرآنی با بعضی از شاخصهای بهداشت روان مثل، وسواس، هیجان‌پذیری و ... رابطه مستقیمی بدست نیامد و یا آموزش گرایشات مذهبی آنها را افزایش نداده است و این نتیجه با نتایج پژوهشهای قبلی پیرامون ارتباط مذهب و نگرشهای مذهبی با مقیاسهای سلامت روان، همخوانی ندارد.
در تبین نتیجه حاصله می‌توان به سه نکته اشاره کرد: اولا، از آن جایی که نگرشهای مذهبی در جامعه ما از حساسیت ویژه‌ای برخوردارند، این احتمال وجود دارد که آزمودنیها دچار خود سانسوری‌شده و پاسخ صحیحی به پرسش‌نامه‌ها بویژه نگرشهای مذهبی نداده باشند که این مسئله می‌تواند نتایج حاصله از داده‌ها را منحرف کند. ثانیا، بیشتر پژوهش های انجام‌شده، مذهب را از یک یا چند بعد خاص آن مورد بررسی قرار داده‌اند و گاه
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 31
ابعاد مختلف مذهبی در رابطه با سلامت روانی نتایج متضادی به دست داده‌اند. در این مطالعه نگرشهای مذهبی به‌طور کلی سنجیده‌شده و دو جهت‌گیری مذهبی درونی و بیرونی با دیگر ابعاد آن از همدیگر تفکیک نشده‌اند که این نیز می‌تواند یکی از دلایل غیر معنی‌دار بودن رابطه‌ی بین نگرشهای مذهبی و سلامت روانی در این پژوهش باشد. ثالثا، شاید اصلا مذهب به‌طور مستقیم بر سلامت روانی تأثیر نداشته باشد و تأثیرات آن به‌طور غیر مستقیم از طریق خوشبینی و متغییرهای دیگر باشند.
در مورد علت تأثیر نداشتن آموزشها، بر گرایشات مذهبی افراد می‌توان به انتظارات و توقعات و ادراکات آزمودنیها اشاره کرد که انتظار زیاد باعث ناامیدی و نارضایتی می‌شود و نکته دیگر این است که افراد مورد مطالعه دارای گرایش مذهبی زیادی بوده‌اند و آموزش مفاهیم قرآنی صرفا باعث عمیق شدن این آموزشها شده است و فقط کیفیت این گرایشات را بالا برده است و نه کمیت آن را. البته افزایش چشمگیری در قبل و بعد از آموزش در میزان گرایشات مذهبی و در بسیاری از سئوالات دیده می‌شود.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 32
منابع:
( (1). خسروی، زهره، 1378، مذهب عامل سلامت یا اختلال روان، مجله تربیت ویژه‌نامه تابستان.)
( (2). غبار بناب، باقر، 1384، بررسی اعتقادات مذهبی و سلامت روانی. اندیشه و رفتار شماره 4 سال غباری،)
( (3). علوی یوسف 1382، بررسی بهداشت روان از دیدگاه اسلام مجموعه مقالات بهداشت روان خرداد 87)
( (6). بهرامی مشرف، عباس، 1373 رابطه عبادت و سلامت روان دانشجویان تربیت معلم همدان، دانشگاه تربیت معلم)
( (7). فیضی، اسماعیل، 1372، بررسی رابطه اعتقادات مذهبی و سلامت روانی، دانشگاه علوم پزشکی ایران.)
( (8). محمد رضا، مریم، سایت آفتاب آذرماه 1386)
( (9). سازمان ملی جوانان، 1380، وضعیت نگرش جوانان و نوجوانان ایران. سازمان ملی جوانان کشور)
( (10). بابکی، محمد، 1380، نقش دین و اعتقادات دینی در بهداشت روان.- پایان‌نامه ارشد.)
( (11). عمران نسب، محمد، 1377، رابطه اعتقادات دینی و سلامت روان در دانشجویان علوم پزشکی ایران.)
( (12). سرگلزاری، محمد رضا، 1380، تأثیر فعالیتهای مذهبی بر افسردگی و اضطراب و سوء مصرف مواد در دانشجویان)
( (13). آرین، خدیجه، 1380، رابطه بین دینداری و روان درستی ایرانیان مقیم کانادا. پایان‌نامه دکتری. علامه طباطبایی)
( (14). وکیلی، معصومه، 1380، نقش دین در پیشگیری و درمان بیماریهای اضطراب (همایش نقش دینی در بهداشت و روان).)
( (14). بناب، باقر، 1374 باورهای مذهبی و اثرات آن در بهداشت روان، اندیشه و رفتار، بهار 74، شماره 4)
( (15). احمدوند، 1376، بهداشت روانی، انتشارات رشد.)
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 33
( (16). خدایاری فرد، 1377، مسایل نوجوانان، انتشارات قومس)
( (17). محمودی، مهدی، 1378، رابطه قشربندی اجتماعی و گرایشات و رفتارهای دینی شهر تهران.)
( (18). احمدی، سید احمد، 1379 روانشناسی نوجوانان و جوانان، انتشارات آگاه)
( (19). بوالهری، جعفر و همکاران، 1379، رابطه عوامل فشارزا و میزان توکل به خدا در دانشجویان، اندیشه و رفتار سال ششم شماره، 1.)
( (20). رادفرو، عروجی، 1379، نقش نماز در کاهش اضطراب دبیرستانهای شهرستان قم.)
( (21). البرزی، محبوبه، و سامانی، سیامک 1380، رابطه بین نگرش مذهبی و افسردگی و اضطراب و فشار روانی در نوجوانان، همایش نقش دین در بهداشت روان.)
( (22). دادفر، محبوبه، 1380 بررسی شیوع نشانه‌های اختلال وسواس جبری، اندیشه و رفتار سال، هفتم، شماره 2)
( (23). علمی، قربان، 1380، نقش دین در بهداشت روان. اولین همایش بین‌المللی نقش دین در بهداشت روان.)
( (24). وهاب‌زاده و دیگران، 1380، تأثیر اعتقادات دینی و نقش آن بر کاهش اضطراب در دبیرستانهای تهران.)
( (25). ابو ترابی، خدیجه، 1382 وجود مشترک بهداشت روانی در ادیان توحیدی، انتشارات نشر معارف)
( (26). سانتراک، 1382 اصول روانشناسی، انتشارات رشد)
( (27). پناهی، علی احمد، 1382 رابطه تقید به نماز و سطح اضطراب دانش‌آموزان قم، موسسه آموزشی امام خمینی قم. جیمز، ویلیام، 1372 مذهب و سلامت روان، انتشارات آگاه)
( (28). جهانمیری، شهربانو و همکاران، 1382، رابطه میزان افسردگی در دانشجویان حافظ و قرائت‌کننده قرآن کریم با گروه مسابقه شیراز.-)
( (29). رمضانی، ولی ا ...، 1382 رابطه جهت‌گیری دینی درونی و بیرونی با سلامت روان، نشر نوید اسلام. چهارمین سمینار سراسری بهداشت روانی دانشجویان، خرداد 1387.)
( (30). زمردی، محمد رضا، 1382، رابطه تحصیلات دانشگاهی با گرایشات دینی دانشجویان گیلان.)
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 34
( (31). گله‌داری، نسرین، و سالکی، 1382، تأثیر آوای قرآن بر کاهش اضطراب پیش از امتحان دانشجویان لرستان.)
( (32). مصاحب، محمد رضا، 1382 مقایسه دینداری بین دانشجویان ترم اول و آخر، انتشارات نشر معارف)
( (33). صولتی، کمال و همکاران 1384، نگرش مذهبی، مهارتهای مقابله و سلامت روانی در دانشجویان شهر کرد)
( (34). کرمی، ابو الفضل 1384، اضطراب زونک، اعتبار و پایائی تست. دانشگاه علامه طباطبایی)
( (35). محتشمی، جمیله، 1384، تأثیر آموزش فرهنگ عرفانی بر افسردگی. (همایش نقش دین در بهداشت و روان).)
( (36). پاشا شریفی حسن، 1385 کاربرد آموزش در روانشناسی، انتشارات رشد.)
( (37). بوالری، جعفر، 1386، رابطه ایمان و سلامت روان، سخنرانی.)
( (38). ملک محمدی، مجید به نقل از سایت آفتاب آذرماه 1386
بوالهری، جعفر، 1387 افسردگی، ایمان و دین، سومین همایش 39.
روانپزشکی فرهنگی اجتماعی خرداد، 1387.)
( (40). کاپلان و سادوک، 1384، خلاصه روانپزشکی جلد 3. ترجمه پورافکاری، انتشارات ذوقی تبریز)
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 35
آداب زناشویی و بهداشت نسل در فرامین اسلامی و آموزه‌های پیامبر اسلام (ص)
اشاره
هدی احمری طهران «1»، دکتر احمد کچویی «2»، زهرا عابدینی «3»،
زکیه السادات هانی «4»، مریم جافریان «5»، محمد نوروزی «6»
اسلام به‌عنوان اکمل و اتمّ ادیان الهی توجه خاصی به بهداشت و سلامت جامعه مبذول داشته است. آیین انسان‌ساز اسلام همواره اصلاح و سالم بودن نسل را مورد توجه قرار داده و از آنجا که اساس تشکیل خانواده در اسلام بر حفظ و بقای نسل سالم نهاده‌شده، اسلام برای پاکی نسل، تمام مراقبت‌های لازم را در مراحل مختلف بکار برده است. پروردگار در قرآن کریم سوره روم آیه 21 می‌فرماید:" یکی از آیات لطف الهی آن است که برای شما از جنس خودتان جفتی آفرید که در برابر او آرامش یافته و باهم انس بگیرید و میان شما رافت و مهربانی برقرار نمود و در این امر برای آنها که می‌اندیشند ادله علم و حکمت حق آشکار است".
آیین حیات بخش اسلام به تمام ابعاد از امر ازدواج و پیوند مقدس زناشویی گرفته تا مراقبت‌های جسمی و روحی قبل از تشکیل نطفه، دوران بارداری و شیردهی توجه کرده است، زیرا معتقد می‌باشد که صفات از والدین به فرزندان منتقل می‌شود. در این رابطه خدای متعال در سوره نوح آیه 27 می‌فرماید:" اگر از بدکاران هرکه را باقی گذاری، بندگان پاک با ایمانت را گمراه می‌کنند و فرزندی هم جزء بدکار و کافر از آنان به ظهور نمی
______________________________
(1). مربی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی قم. Email: ahmari 9299 I yahoo. com
(2). استادیار، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی قم.
(3). مربی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی قم.
(4). کارشناس گزینش دانشگاه علوم پزشکی قم.
(5). کارشناس امور هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی قم.
(6). کارشناس امور فرهنگی دانشکده پرستاری مامایی.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 36
رسد. و یا در سوره مریم آیه 6 از جانب حضرت زکریا آمده است:" پروردگارا فرزندی صالح به من عطا کن که او وارث من و همه آل یعقوب باشد و تو ای خدا او را وارثی پسندیده و صالح مقرر فرما".
لازم به ذکر است، اسلام توجه خاصی به پیدایش نسل شایسته داشته است که در آیات و روایات متعدد این آغاز نسل را در اختیار مادر قرار داده است، چنانچه در مورد تولد حضرت زهرا (س) که پیامبر از خدا مسألت نمود و خداوند میوه‌ای چون ایشان را که نسل تمام ائمه از ایشان است به پیامبر هدیه نمود.
مکتب اسلام اهمیت والایی به تشکیل خانواده و ایجاد محیطی همراه با آرامش می‌دهد. اسلام جهت بوجود آمدن نسلی سالم، افراد را تشویق به ازدواج مناسب و تشکیل خانواده می‌نماید و اهمیت همسرگزینی را به جهت داشتن فرزند صالح مورد تاکید قرار می‌دهد. به‌طوری‌که امام صادق (ع) در روایتی می‌فرمایند:" هنگام ازدواج ببینید خود را کجا قرار می‌دهید و چه کسی را شریک زندگی خود می‌کنید. بهترین زنان آنانند که منسوب به اصل و نسب شایسته بوده و از اخلاقی نیکو برخوردار باشند". و یا پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند:" برای نطفه‌های خود محل مناسب انتخاب کنید و از اشخاص هم‌شأن خود زن بگیرید و به آنها زن بدهید". و یا ایشان می‌فرمایند" بنگر فرزند خود را کجا قرار می‌دهی، بدرستی که خون تاثیر خود را می‌گذارد." پیامبر اکرم (ص) در کنار این امر تربیت فرزندان صالح را از مهمترین وظایف زنان دانسته و این شیوه را از آغاز تشکیل خانواده به‌عنوان پایه و سبک زندگی مورد استفاده قرار می‌دهد.
در این رابطه روایات متعددی به جهت داشتن فرزند صالح در کتاب و سنت اسلام درج شده است. من جمله از حضرت صادق (ع) روایت است که" از سعادت انسان داشتن فرزند صالح است". حال به جهت داشتن فرزندی صالح بایستی به مقدمات قبل از تشکیل نسل نیز دقت کافی مبذول داشت. تشکیل نطفه جنین اولین زیربنای وجودی یک انسان است. لذا در روایات بسیاری به رعایت شئون بهداشتی و اخلاقی در آن سفارش شده است. بطور مثال نهی از
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 37
مجامعت در شبهای اول، نیمه و آخر ماه (به استثنای شب اول ماه مبارک رمضان)، شب قبل از مسافرت، شب عید قربان، شب عید غدیر و همچنین نزدیکی بین طلوع فجر تا طلوع آفتاب، بین غروب آفتاب تا مغرب، بین اذان و اقامه نیز نهی شده است. در بعضی ایام و لیالی مجامعت و نزدیکی ممدوح شمرده شده است که عبارتند از شبهای دوشنبه، سه‌شنبه و جمعه و ایام تشریق که 13، 12، 11 هر ماه می‌باشد. در روایتی از حضرت رسول اکرم (ص) آمده است" شب دوشنبه با همسرت همبستر شو که فرزندت حافظ کتاب و راضی به آنچه خدا به او داده خواهد شد" همچنین مجامعت در بعضی مکانها مانند زیر آسمان، پشت بام و مقابل آفتاب نهی گشته است. از جمله مسایلی که هنگام تشکیل نطفه جنین اهمیت دارد، توجه به بیان ذکر" بسم اللّه الرحمن الرحیم" می‌باشد. بر طبق روایت رسیده به میان نیاوردن نام پروردگار به هنگام نزدیکی در تشکیل نطفه و دوران بارداری، امری مکروه شمرده شده است. در روایتی امام صادق (ع) فرمودند:" ذکر خداوند و گفتن بسم اللّه الرحمن الرحیم به هنگام نزدیکی در هنگام تشکیل نطفه و دوران حمل، سبب حب اهل بیت و ترک آن، ایجاد بغض و کینه به آنان می‌کند". و یا از پیامبر اکرم (ص) نقل است که می‌فرمایند:" آمیزش باید با مقدمه و تأمل صورت گیرد و مانند کار پرندگان با تعجیل نباشد". و یا از امام صادق (ع) روایت است که اگر فرزندی زناکار نمی‌خواهید، در هنگام آمیزش، بچه‌ای در اتاق نباشد و عمل آمیزش در مکانی پوشیده و مستور صورت گیرد و از خداوند طلب فرزندی با تقوا، پربرکت و سالم نمایید.
در مورد ادعیه و اعمال زمان تشکیل نطفه نیز روایاتی موجود است. حضرت رسول اکرم (ص) قبل از انعقاد حضرت زهرا (س)، چهل شب مشغول عبادت بودند و چهل روز روزه گرفتند و آخرین افطار حضرت مائده آسمانی بود. این قضیه در تکوین حضرت عیسی (ع) نیز صادق بود. این امر نشان می‌دهد که حلال و طیب بودن تغذیه والدین حتی قبل از خلقت جنین در سلامت او تاثیر دارد. تاثیر آرامش و سلامت روحی والدین نیز کمتر از این نمی‌باشد. اسلام بسیار تاکید دارد که زن و مرد در حین مباشرت برای تشکیل فرزند در فکر فرد
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 38
دیگری نبوده و فقط ذکر، یاد خدا و محبت اهل بیت را از همان ابتدای تکوین نطفه عجین کنند. این امر خود در داشتن فرزندی پاک و سالم و نسلی طاهر نقش اساسی دارد.
آداب زناشویی و تشکیل نطفه در روایات، احادیث و آیات قرآن بسیار می‌باشد که با علم روز نیز مطابقت دارد. لذا مطالعه حاضر با برگرفتن از کتب و مقالات معتبر سعی بر نگریستن جامع به این آداب داشته است که خود به ارتقاء سلامت خانواده و غنی نمودن علم کمک شایانی می‌نماید.
منابع:
1- عاملی، محمد بن الحسن. وسایل الشیعه. بیروت: احیاء التراث العربی،. 1413
2- قمی، عباس. سفینة البحار. تهران: انتشارات فراهانی، 1377.
3- مظاهری، حسین. خانواده در اسلام. قم: انتشارات شفق، 1372.
4- طبرسی، میرزا حسین. المستدرک الوسایل. قم: نشر فرهنگ اسلامی، 1413.
5- قرآن کریم. ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، تهران، انتشارات بیان، 1374
6- کلینی، محمد بن یعقوب. اصول کافی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (ع)، 1410
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 39
بررسی مقدماتی رابطه خوشبینی و نگرش مذهبی در دانشجویان دانشگاه اصفهان
اشاره
عاطفه حیرت «1»، مهری هندیانپور «2»
چکیده:
این تحقیق رابطه بین خوشبینی و نگرش مذهبی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه اصفهان را بررسی می‌کند. در این پژوهش از پرسشنامه جهت‌یابی زندگی(LOT - R) برای سنجش میزان خوشبینی و پرسشنامه نگرش سنج مذهبی استفاده شده است نمونه این تحقیق 60 دانشجو (30 دختر و 30 پسر) بوده که به روش نمونه‌گیری خوشه‌ای انتخاب شد و با ا ستفاده از روشهای آماری همبستگی و آزمونt نتایج، مورد ارزیابی قرار گرفت.
هدف از این تحقیق بررسی این موضوع بوده است که آیا نگرش مذهبی با خوشبینی ارتباط دارد یا خیر. نتایج این پژوهش نشان داد که بین میزان خوشبینی و نگرش مذهبی در دانشجویان دختر و پسر همبستگی 31/ 0 وجود داشت که در سطح 01/ 0 معنادار بود.
فرضیه اصلی این پژوهش تأیید، و بین دو متغیر رابطه مثبت و معناداری را نشان داد.
همچنین در آزمون سایر فرضیه‌ها به این نتیجه رسیدیم که تفاوت معناداری در میزان خوشبینی و همچنین میزان نگرش مذهبی در دانشجویان دختر و پسر وجود ندارد.
در بررسی فرضیه دیگر این پژوهش مشخص شد بین میزان خود پنداره مذهبی و نظر دیگران راجع به فرد در دانشجویان پسر، رابطه معنادار وجود دارد که در دانشجویان دختر چنین رابطه‌ای مشاهده نشد. ولی به‌طور کلی بین این دو متغیر همبستگی 18/ 0 به دست آمد.
واژه‌های کلیدی:
نگرش مذهبی، خوشبینی، خود پنداره مذهبی.
______________________________
(1). کارشناس ارشد مشاوره خانواده. Email: a - heyrat I yahoo. com
(2). کارشناس ارشد مدیریت آموزشی.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 40
مقدمه:
امروزه مطالعات مذهبی در روانشناسی در سطح جهان رو به افزایش است. و شاید بتوان عصر حاضر را دوره بازنگری به دین دانست. تحقیقات مختلف در زمینه‌های مذهبی و سلامت روان و مقابله با فشارهای گوناگون به میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته به‌طوری که امروزه دهها کتاب و مجله در زمینه دین و کاربرد آن در زندگی انسان منتشر شده است (بوکف، 1998). شایسته است در این میان روانشناسان مسلمان همپای سایر روانشناسان، روان انسان را از دیدگاه آیات و روایات مکشوف نمایند و راه رسیدن به سلامت روان را به همگان عرضه کنند.
ایمان دینی، دلهره و نگرانی انسان نسبت به رفتار جهان اطراف را از بین می‌برد و به جای آن به او آرامش خاطر می‌بخشد و این بخاطر آن است که هر انسانی تحت تأثیر نظام ارزشی خاص که ناشی از فرهنگ حاکم بر جامعه است باورهای خود را نسبت به جهان شکل می‌دهد (شرفی، 1372). علاوه بر اهمیت نقش دین در زندگی بشر و طرح آن در مباحث روانشناسی، توجه به مثبت‌اندیشی که آن هم از توصیه‌های دینی است به‌عنوان شاخه‌ای جدید تحت عنوان روانشناسی مثبت بسیار مورد تأکید است. روانشناسی مثبت اولین بار توسط مارتین سلیگمن «1» روانشناس معروف آمریکایی مطرح شد. سلیگمن در نظریه‌پردازی «خوشبینی آموخته‌شده» که یکی از محورهای مهم روانشناسی مثبت است معتقد است که اکنون هنگام آن رسیده که به جای تأکید بر عواطف منفی عواطف مثبت را در یابیم و برای تحقق آنچه که ارسطو «زندگی خود» نامید راهی بیابیم (کلانتری، 1384).
بنا به گفته کارآلن «2» خوشبینی و امید سومین رویکرد مهم پژوهشی مطرح‌شده در روانشناسی مثبت است که در تحقیق حاضر سعی بر آن داریم تا ارتباط آن را با باورها و نگرش مذهبی افراد بسنجیم.
______________________________
(1).M .Seligman
(2).K .Alen
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 41
نگرش مذهبی، مجموعه باورها و طرز تلقی‌هایی در عمل است که نوعی کشش عاطفی درونی به وجود خدا است که میل دارد در ارتباط با آن بماند (پورافکاری، 1372).
مذهب به‌عنوان یک پدیده روانی- اجتماعی همواره مورد توجه روانشناسان بوده و به ویژه در سه دهه اخیر پژوهشهای متعددی در مورد بررسی چگونگی کنش‌های مذهب در تأمین سلامت روان صورت گرفته پژوهشهای آلیس (1980)، برلین (1980)، از جمله این کوششها است (هادی بهرامی، 1380). در اعتقادات مذهبی افزون بر تنظیم رابطه انسان با خویشتن مسئولیت‌ها و وظایف او را در قبال دیگران روشن ساخته و جهت‌گیری کلی زندگی او و نوع جهان‌بینی وی را مشخص می‌کند. به علت اهمیت این دو مقوله در این پژوهش سعی بر این است که ارتباط خوشبینی با نگرش مذهبی مورد بررسی قرار گیرد و برخی از مطالب وارد شده در متون دینی در این زمینه مورد بحث قرار گیرد.
خوشبینی که یکی از ویژگیهای بارز شخصیتی است به‌معنای انتظار پیامدهای مثبت است و افراد خوش‌بین کسانی هستند که از راهکارهای متفاوتی در کنار آمدن با مشکلات استفاده می‌کنند و معمولا دارای برنامه‌ریزی و تمرکز بر روی اهداف شخصی هستند و اغلب فقط به پیروزی و آینده‌ای روشن با واقع‌بینی می‌اندیشند (کارور، 1992).
از طرف دیگر افراد مذهبی نیز با پیروی از آیین دینی خویش و اعتقاد به وجود خداوند و شناخت صفات او از جمله رحمت و فضلش نسبت به او و نسبت به مردم دیگر با خوش بینی و حسن ظن بیشتری برخورد می‌کنند و در رویارویی با مسائل به گونه‌ای منطقی و واقع‌بینانه عمل می‌کنند. با توجه به اهمیت یافته‌های مختلف در تأثیر خوشبینی در زندگی انسان، از بین عوامل مختلفی که با خوشبینی ارتباط دارد دین و نگرش مذهبی جایگاه ویژه‌ای دارد. ازاین‌رو در این پژوهش ضمن بررسی این دو موضوع، سعی شده تا با مشخص نمودن عوامل مرتبط با خوشبینی بتوان زمینه‌های شناسایی عوامل مؤثر و اقدام جهت افزایش روحیه خوشبینی در بین مردم را فراهم کرد.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 42
بدین ترتیب هدف اصلی از این پژوهش تعیین رابطه نگرش مذهبی با خوشبینی دانشجویان دانشگاه اصفهان بوده است. به بیان دیگر هدف از انجام این پژوهش پاسخ به این سؤال است که آیا بین میزان خوشبینی و نگرش مذهبی دانشجویان رابطه‌ای وجود دارد؟
در این پژوهش سؤالات زیر بررسی می‌شود:
آیا بین میزان خوشبینی دانشجویان پسر و دختر دانشگاه اصفهان تفاوت معنادار وجود دارد؟
آیا بین میزان نگرش مذهبی بین دانشجویان دختر و پسر دانشگاه اصفهان تفاوت معنادار وجود دارد؟
آیا بین خود پنداره مذهبی با نظر دیگران راجع به فرد در دانشجویان دختر ارتباط معنی دار وجود دارد؟
آیا بین خود پنداره مذهبی با نظر دیگران راجع به فرد در دانشجویان پسر ارتباط معنی‌دار وجود دارد؟
روش تحقیق حاضر، با توجه به اهداف و سؤالهای تحقیق همبستگی می‌باشد همچنین برای بررسی تفاوت معنادار در دو گروه دختر و پسر هم در متغیر نگرش مذهبی و هم در متغیر خوشبینی روش پژوهش، مقایسه‌ای بوده است.
جامعه آماری:
جامعه آماری در این پژوهش دانشجویان دختر و پسر دانشگاه اصفهان ورودی 82 به بعد در مقطع کارشناسی هستند که 3906 دانشجوی روزانه و 3831 دانشجوی شبانه را شامل می‌شوند.
روش جمع‌آوری اطلاعات و ابزار پژوهش:
برای سنجش میزان خوشبینی از آزمون جهت گیری زندگی(LOT - R) «1» استفاده شده که به شکل اولیهLOT در سال 1985 توسط کارور و اسپیر برای سنجش خوشبینی ساخته شده و در سال 1994 توسط سازندگان
______________________________
(1).life orientation test revised (LOT - R)
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 43
اصلی به همراه بریجز به روش آلفای کرونباخ پایایی 78/ 0 را برای آن محاسبه کردند (کندی و همکاران 2004). در فرم ژاپنی این آزمون نیز همسانی قابل قبولی برای آن به دست آمد. پایایی به روش دوباره آزمایی توسط سازندگان آزمون 79/ 0 گزارش شده است. آنها روایی‌سازه در جهت شواهد واگرا و همگرا را با آزمونهای اضطراب و عزت نفس بین 54/ 0 تا 35/ 0- محاسبه کردند. آزمون تجدید نظر شده(LOT - R) دارای 10 سؤال است که چهار سؤال (8- 5- 6- 2) جنبه پراکندگی داشته و نمره‌ای به آنها تعلق نمی‌گیرد. بقیه سؤالات مطابق نردبان لیکرت از 4- 0 در یک مقیاس پنج درجه‌ای نمره‌ای گذاری می‌شود.
سؤالهای 3 و 7 و 9 به صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شود بنابراین نمره هر فرد بین 24- 0 متغیر است.
همچنین در این پژوهش برای سنجش نگرش مذهبی از پرسشنامه‌ای که توسط مسعود آذربایجانی در سال 1380 تحت همین عنوان ساخته شده استفاده گردیده است که ضریب آلفای کرونباخ 78/ 0 برای پایایی آن محاسبه شده است.
برای طراحی این پرسشنامه با توجه به زمینه فرهنگی کشور از پرسشنامه گلریز (1353) و آلپورت (1950) و آیات و روایات اسلامی استفاده شده است. این پرسشنامه در ابتدا 50 سوال بوده که نهایتا 44 سوال از آن مورد تایید قرار گرفته است سؤالات پرسشنامه براساس چهار محور 1) اعتقاد به دین 2) اعتقاد به توحید 3) اعتقاد به نبوت و 4) اعتقاد به معاد می‌باشد به منظور در نظر گرفتن جنبه کمی پرسشها پنج مقیاس کیفی (از کاملا مخالفم تا کاملا موافقم) طراحی گردیده است. در ضمن دو سؤال پایانی پرسشنامه تحت عنوان «آیا شما خود را فردی مذهبی می‌دانید» و «آیا دوستانتان شما را فردی مذهبی می‌دانند» روایی همزمان این پرسشنامه را می‌سنجد.
روش اجرا:
بعد از انتخاب نمونه یک نسخه از پرسشنامه نگرش سنج مذهبی به همراه یک پرسشنامه سنجش خوشبینی(LOT - R) به صورت انفرادی به افراد داده می‌شد و پس از ارائه توضیحات لازم از قبیل محرمانه ماندن پاسخها و صداقت در پاسخگویی
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 44
حدود 20 دقیقه به افراد فرصت داده می‌شد که پرسش‌نامه‌ها را پر کنند و پس از استخراج نتایج با استفاده از نرم‌افزارSPSS مورد تحلیل قرار گرفت.
روشهای آماری: برای بررسی رابطه خوشبینی و نگرش مذهبی از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. همچنین از آزمونT برای مقایسه متغیرها استفاده گردید. برای نمایش داده‌ها از جداول توزیع فراوانی و آمار توصیفی استفاده کردیم. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات هم از نرم‌افزار 13SPSS استفاده گردید.
نتایج: میانگین و انحراف معیار خوشبینی دانشجویان دختر و پسر در جدول شماره 1 ارائه شده است.
جدول شماره 1: آمارهای توصیفی مقیاس خوشبینی در دانشجویان پسر و دختر
با کمک جدول شماره 1، می‌توان نتیجه گرفت که: میانگین خوشبینی در دانشجویان پسر 47/ 16 و در دانشجویان دختر 87/ 16 است. همچنین میزان پراکندگی نمرات در دانشجویان پسر 87/ 1 و در دانشجویان دختر 52/ 2 است که بیانگر دامنه‌ی تغییرات بیشتری در دختران در مقیاس خوشبینی است.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 45
جدول شماره 2: آمارهای توصیفی مقیاس نگرش مذهبی در دانشجویان پسر و دختر
با کمک جدول شماره 2، می‌توان نتیجه گرفت که: میانگین نگرش مذهبی در دانشجویان پسر 47/ 150 و در دانشجویان دختر 47/ 151 است. و میزان پراکندگی نمرات در دانشجویان پسر 31/ 25 و در دانشجویان دختر 13/ 23 است که این مقدار در پسران بیشتر می‌باشد.
جدول شماره 3: همبستگی بین خوشبینی و نگرش مذهبی
با استفاده از جدول شماره 3 می‌توان نتیجه گرفت که: ضریب همبستگی بین خوشبینی و نگرش مذهبی، 31/ 0 است که با توجه به سطح معناداری 01/ 0 ارتباط مستقیم و معنادار است، درنتیجه فرض صفر و فرض تحقیق پذیرفته می‌شود یعنی بین میزان خوشبینی و نگرش مذهبی رابطه‌ی معناداری وجود دارد.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 46
جدول شماره 4: آزمونt نمرات خوشبینی دانشجویان پسر و دختر
با استفاده از جدول شماره 4 می‌توان نتیجه گرفت که: با در نظر گرفتنt به دست آمده از مقایسه میزان خوشبینی در دختران و پسران با سطح معناداری 49/ 0 فرض صفر تأیید و فرض تحقیق رد می‌شود. یعنی می‌توان گفت که میان میزان خوشبینی در دختران و پسران تفاوت معناداری وجود ندارد.
جدول شماره 5: آزمونt نمرات نگرش مذهبی دانشجویان پسر و دختر
با استفاده از جدول شماره 5 می‌توان نتیجه گرفت که: با در نظر گرفتنt به دست آمده از مقایسه میزان نگرش مذهبی در دختران و پسران با سطح معناداری 1 فرض صفر تأیید و فرض تحقیق رد می‌شود. یعنی می‌توان گفت که میان میزان نگرش مذهبی در دختران و پسران تفاوت معناداری وجود ندارد.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 47
جدول شماره 6: همبستگی بین خود پنداره مذهبی و نظر دیگران راجع به فرد دانشجویان پسر
با کمک جدول شماره 6 می‌توان نتیجه گرفت که: ضریب همبستگی پیرسون بین خود پنداری مذهبی نظر دیگران راجع به خرد در پسران 48/ 0 است که با توجه به سطح معناداری 007/ 0، این همبستگی معنادار است و درنتیجه فرض صفر رد و فرض پژوهش تایید می‌شود. یعنی بین خودپنداره مذهبی با نظر دیگران راجع به فرد در پسران ارتباط وجود دارد.
جدول شماره 7: همبستگی بین خودپنداره مذهبی و نظر دیگران راجع به فرد در دانشجویان دختر
با استفاده از جدول شماره 7 می‌توان نتیجه گرفت که: ضریب همبستگی پیرسون بین خود پنداره مذهبی با نظر دیگران راجع به فرد در دختران 05/ 0 است که با توجه به سطح معناداری 76/ 0 (76/ 0) 05/ 0) این همبستگی معنادار نیست و درنتیجه فرض صفر تأیید و
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 48
فرض پژوهش رد می‌شود. یعنی بین خودپنداره مذهبی با نظر دیگران راجع به فرد در دختران ارتباط معنادار وجود ندارد.
جدول شماره 8: همبستگی بین خود پنداری مذهبی با نظر دیگران راجع به فرد در دانشجویان پسر و دختر
با کمک جدول شماره 8 می‌توان نتیجه گرفت که: ضریب همبستگی پیرسون بین خودپنداره مذهبی با نظر دیگران راجع به فرد در دانشجویان دختر و پسر 18/ 0 است که با توجه به سطح معناداری 15/ 0 این همبستگی معنادار است و درنتیجه فرض صفر رد و فرض تحقیق پذیرفته می‌شود. یعنی بین خودپنداره مذهبی با نظر دیگران راجع به فرد ارتباط معنادار وجود دارد.
بحث و بررسی یافته‌ها و نتایج:
با مطالعه جدولهای فصل چهارم، می‌توان نتیجه گرفت که طبق فرضیه اصلی پژوهش بین خوشبینی و نگرش مذهبی همبستگی وجود دارد و می‌توان بین آنها رابطه معناداری یافت بدین معنا که، این دو متغیر پیش‌بینی‌کننده یکدیگر هستند. همچنین این پژوهش 4 فرضیه فرعی هم داشت که فرضیه اول و دوم و سوم آن رد و فرضیه چهارم تأیید گردید.
نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که تفاوت معناداری در خوشبینی و نگرش مذهبی بین دانشجویان دختر و پسر وجود ندارد درنتیجه جنسیت رابطه‌ای با این دو متغیر نداشته است. درباره دو فرضیه فرعی آخر باید گفت در دانشجویان دختر ارتباط معناداری بین خودپنداره مذهبی و نظر دیگران راجع به فرد حاصل نشد ولی این ارتباط در مجموعه مقالات قرآن و طب ج4 69
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 49
دانشجویان پسر معنی‌دار شد که شاید بتوان این‌گونه استنباط نمود که پسران همان قدر که فکر می‌کنند دیگران آنها را مذهبی می‌دانند خود را فردی مذهبی یا غیر مذهبی برآورد می‌کنند درحالی‌که دختران برداشت دیگران راجع به خود را با نظر خویش ناهماهنگ می‌دانند.
این نتایج در راستای اکثر پژوهش‌هایی است که در زمینه مذهب و نگرشهای مذهبی صورت گرفته است. برای مثال یزدانی‌پور (1378) همبستگی نگرش مذهبی و اضطراب را 4/ 0- ارزیابی کرده است که نشان‌دهنده تأثیر نگرش مذهبی در کاهش اضطراب است.
چرا که مذهب را می‌توان نظامی از اعتقادات دانست که در خدمت معنابخشی به زندگی است و مجموعه‌ای از بایدها و نبایدها و ارزشهای اختصاصی و تعمیم یافته‌ایست که از موثرترین تکیه‌گاه‌های روانی به‌شمار می‌رود و قادر است در شرایط خاص با فراهم سازی تکیه‌گاه‌های تبینی، فرد را از تعلیق و بی‌معنایی نجات دهد (بهرامی، 1380).
البته مذهب فقط محدود به اسلام نیست بلکه طبق تحقیقاتی که اینگلهارت (1990) در 14 کشور اروپایی انجام داده است 85 خ کسانی که هفته‌ای یکبار به کلیسا می‌روند در مقایسه با 77 خ کسانی که اصلا به کلیسا نمی‌روند، احساس رضایت بیشتری از زندگی می‌کردند. همچنین پولنر (1989) دریافت که گزارشهای افراد از احساس نزدیکی با خداوند همبستگی 16 خ با شادی و رضایت از زندگی داشته است (آرگایل، همکاران، 1383). هرچند تحقیقات دینی در سطح ایران و جهان به خصوص در زمینه تأثیر مذهب بر شادکامی و رضایت از زندگی و همچنین سلامت جسمی و بهداشت روانی، افزایش چشمگیری داشته است.
پژوهش حاضر گامی در تبیین مواضع فوق است تا مشخص کند افرادی که ایمان واقعی دارند در برخورد با مسائل مختلف زندگی نگرش خوش‌بینانه‌تری اتخاذ می‌کنند و حوادث و امور پیرامون خود و ارتباط بین خود و دیگران را مثبت ارزیابی می‌کنند؛ همچنین به خالق خود امیدوار و نسبت به او خوش‌بین هستند و از زندگی خود رضایت بیشتری دارند.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 50
این نکته جالب است که ویلیام جیمز فیلسوف آمریکایی در این زمینه هم می‌گوید میان ما و خداوند رابطه ناگسستنی وجود دارد که اگر ما خود را تحت اشراف خداوند درآوریم و تسلیم او شویم تمام آمال و آرزوهایمان محقق خواهد شد و همان‌طور که امواج خروشان اقیانوس نمی‌توانند آرامش ژرفای آن را برهم زنند دگرگونی‌های سطحی و موقت زندگی، آرامش درونی انسانی را که عمیقا به خدا معتقد است را برهم نمی‌زند. (آرگایل، ترجمه انارکی و همکاران، 1383).
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 51
منابع:
- آذربایجانی، م. (1380). آزمون جهت‌گیری مذهبی با تکیه بر اسلام، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران.
- آرگایل، م. (1383). روانشناسی شادی (ترجمه مسعود انارکی و همکاران). اصفهان: جهاد دانشگاهی.
- آقا محمدی، ک. (1380). بررسی رابطه خوشبینی- بدبینی با سلامت عمومی، پایان‌نامه کارشناسی. دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه اصفهان.
- باربارون، ژ. (1371). خوشبینی (ترجمه هوشیار رزم‌آرا). تهران: سنیچ.
- بروجردی، ا. (1341). تفسیر جامع، تهران: صدر.
- بهرامی، ا. (1378). بررسی مؤلفه‌های بنیادین سازش‌یافتگی. رساله دکترا (چاپ‌نشده).
دانشگاه تربیت مدرس.
- پیل، ن. (1374). باز هم مثبت‌درمانی (مترجم فریبا مقدم). تهران: پارسیان.
- حکیمی، م. ر.، حکیمی ع. و حکیمی م. (1383). الحیات. (ترجمه احمد آرام). قم: دلیل ما.
- خدابخشی، م. (1383). هنجاریابی پایایی و روایی مقیاس خوشبینی در شهر اصفهان.
پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه اصفهان.
- خدا یاری‌فرد، م. (1382). کتاب جامع روانشناسی اسلامی (منتشرنشده). تهران: مرکز ملی تحقیقات علوم پزشکی کشور.
- خمینی، ر. (1371). شرح چهل‌حدیث، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- دشتی، م. (1384). ترجمه و شرح نهج البلاغه، قم: میراث ماندگار.
شرفی، م. (1385). مراحل رشد و تحول انسان به ضمیمه مقدمه‌ای بر دیدگاه اسلام. تهران:
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- طباطبائی، س. م. ح. (1363). تفسیر المیزان (جلد 18 و 15 و 17). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- فرید، م. (1365). روایات تربیتی از مکتب اهل بیت. قم: الحدیث.
- قرائتی، م. (1374). تفسیر نور (جلد 1). قم: موسسه در راه حق.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 52
- کار، آ. (1384). روانشناسی مثبت. (ترجمه مهرداد کلانتری). اصفهان: دانشگاه اصفهان.
- کلینی، م. (1346). اصول کافی. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- گیلانی، ع. (1343). شرح مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه. (جلد 3). تهران: دانشگاه تهران.
- محمدی ری شهری، م. (1325). میزان الحکمه (ترجمه حمید رضا شفیعی). (جلد 4 و 7) قم:
دار الحدیث.
- مکارم شیرازی، ن. (1366). تفسیر نمونه. (جلد 12 و 14 و 19 و 20 و 22). تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- یزدانی‌پور، ل. (1378). بررسی ارتباط میان نگرشهای مذهبی و ویژگیهای شخصیت.
پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه اصفهان.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 53
قرآن، روانشناسی و اپتومتری
اشاره
فریبا احمدی «1»
چکیده:
مقدمه و اهداف:
یکی از روشنترین و بزرگترین نعمتهای الهی بر ما چشم است که بدون آن امکان رویت این همه رنگ و نور در جهان متصور نبود و بیش از 70 خ از اطلاعات ما توسط آن کسب می‌شود. نور نیز علاوه بر چشم عامل اصلی بصیرت و بینائیست. از زیباترین و جذابترین توانائیهای چشم، امکان دید رنگ است که آن مصور جمیل، برای به نمایش درآوردن لطافتها و زیبائیهای آفرینشش آن را بما ارزانی داشت. منشأ اهمیت رنگ از آنجا ناشی می‌شود که تاثیر رنگ بر ما به صورت غیر ارادی بوده و مستقل از نژاد، جنسیت و یا محیط اجتماعی عمل می‌کند. در این مقاله علاوه بر اینکه به‌عنوان یک اپتومتریست اطلاعاتی راجع به فیزیک نور، بینائی رنگ و نحوه دیدن رنگ و کوررنگی ارائه شده است با استخراج آیات قرآنی یا احادیث مربوط به رنگ از تاثیرات شگرف روانی رنگها بر روی جسم و جان ما سخن به میان آمده و مقایسه‌ای اجمالی درباره تاثیر رنگها با توجه به علم روز روان شناسی و با عنایت به آیات کریمه انجام شده است.
روش بررسی: نتایج و یافته‌ها:
مطالعه آیات قرآنی و احادیث در زمینه رنگها بسیار جذاب بوده و نتایج شگفت‌آوری را درباره تاثیرات روانشناختی آنها نشان می‌دهد. رنگ سبز رنگ رضایت، آرامش و امیدواری، رشد و پیشرفت روانی است و در درمان بیخوابی و خستگی موثر است. اکثر آیات مربوط به رنگ سبز درباره گیاهان و سبزه‌هاست که با صفت بهجت آور معرفی شده‌اند.
______________________________
(1). مدرس دانشگاه و کارشناس ارشد فلسفه اخلاق. Email: faribaahmadyopt I yahoo. com مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 54
آبی رنگ تخیل و بروز خویشتن است که رنگ پرقدرت طبیعت بوده و حس ارتفاع و ژرفا را تداعی می‌کند. دارای کاراکتر اسرارآمیزی بوده و به‌معنای ایمان و فضای لایتناهی روح است در معماری اسلامی رنگ فیروزه‌ای مشخص است و لباس حضرت مریم و مسیح در نقاشیهای مسیحی آبی آسمانی است.
قرمز سمبل حیات و مرگ، محرک و بیانگر هیجان و شورش و جنگ است. در غذا محرک اشتهاست، باعث تحریک شدید می‌شود، فشار خون را بالا برده و تمایلات و احساسات حمله آمیز در مجاورت آن افزایش می‌یابد. پوشیدن لباس قرمز از نظر تعالیم اسلامی مکروه است.
زرد سمبل نور، هوش و آگاهی است. رنگی روحانی، ایده‌آل و فلسفی است. هاله‌ای نورانی دور سر و هیکل مقدسین در تماثیل مذهبی دیده می‌شود. آزمایشات پسیکولوژیک ثابت کرده که این رنگ باعث نشاط و شادی است و در آیه 65 سوره بقره (إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِینَ) به آن اشاره شده است. سمبل ارتباط با دیگران و اداره پست است.
سیاه: رنگی سنگین، وحشتناک، مایه غم، نشانه عزاداری و افسردگی و مرگ است.
پوشیدن لباس سیاه در اسلام مکروه است مگر در موارد نادر. در بسیاری از ملل و اقوام رنگ عزا بوده است. اتومبیلهای سیاه بیشتر در معرض تصادف بوده و چمدان‌های سیاه از سفید بسیار سنگینتر به نظر می‌رسند.
سفید: رنگ پاکی و بی‌آلایشی بوده، میکرب‌کش است، پشه‌ها را دور می‌کند. پوشیدن لباس به رنگ سفید مستحب و جزو انتخاب‌های اول رنگ در اسلام می‌باشد.
بحث و نتیجه‌گیری:
مشخص می‌شود که آیات کریمه و احادیث متبرکه صدها سال پیش از ایجاد علوم مدرن و روز روانشناسی و اپتومتری چگونه با درایت و زیبائی ما را از تاثیرات روانشناختی رنگها آگاه نموده و با احکام استحباب رنگی و یا کراهت آن ما را به استفاده از تاثیرات مفید آنها تشویق و یا از تاثیرات مخرب بعضی دیگر از آنها باز می‌دارد. بررسی اثرات روانشناختی رنگها با مراجعه به تست‌ها و کتاب‌های معتبری که درباره این شاخه از علم اپتومتری و روانشناسی نوشته شده است و مقایسه آنها با آیات
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 55
و احادیث علاوه بر روشن نمودن تاثیرات شگرف رنگها بر جسم و روان ما بر این نکته مهم نیز تاکید می‌نماید که نه تنها هیچ اختلاف و تباینی بین آموزه‌های واقعی دین و علم وجود ندارد، بلکه درصورتی‌که منابع دسترسی ما به علوم گوناگون و علوم دینی و اخلاقی درست و بی‌شائبه و غرض باشد کاملا این دو باهم سازگار می‌باشند.
پیشگفتار:
به نام او، که نامش زینت‌بخش لب‌های ذاکران و یادش دلارام قلبهای عارفان است. به نام او که زیباترین است، که پاک‌ترین است، نمی‌دانم چگونه بگویم کلمات چقدر گنگند! براستی که او اللّه است، کسی که همه واله اویند، همه حیران اویند، تنها انسان نیست که حیران اوست. آسمانها و زمین سرگردان اویند، همه در تسبیح اویند. «یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ».* هر روز صبح خورشید به خاطر او طلوع می‌کند، غنچه‌ها به یاد او گریبان پاره می‌کنند، بلبلان برای او این همه زیبا می‌خوانند، دریاها از عشق او این همه طوفانی و مواج می‌شوند، صدای همه حیوانات تسبیح اوست، برای اوست که از دل سنگهای سخت آب جاری می‌شود. قرآن می‌گوید:
از خشیت اوست که بعضی سنگها از کوهها بر زمین می‌افتند و از مهابت اوست که از دل سنگها آب جاری می‌شود. ستاره‌ها به خاطر اوست که این همه زیبایند، گیاهان به خاطر اوست که این‌گونه سبز می‌رویند، زمین این‌گونه تسبیح می‌کند، این‌گونه ذکر می‌گوید، آری گلها و گیاهان تسبیح زمین هستند.
نور اوست که همه چیز را زیبا کرده و همه جا را پر نموده است. اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...
حمد و سپاس خداوند تبارک و تعالی را که انسان را در زیباترین و نیکوترین صورتها بیافرید. در برون او را مسجود ملک و فلک و عرش و فرش نمود و گل سرسبد موجودات جهان امکان قرار داد. آسمان و زمین، کوهها و دشتها و دریاها و گیاهان و جانوران همه را مسخر او نمود و در درون، هنرمند صورتگری که او را در تاریکی رحم در ظلمات ثلاث (تاریکی‌های سه‌گانه رحم، شکم و مشیمیه)، در زیباترین چهره‌ها و در معزلترین پیچیدگی
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 56
ها نقاشی کرد. (الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ) و همه اندامهای مورد نیاز او را خلق نمود هرکدام با رنگی، با نقشی، با شکلی و با هدف و مسئولیتی جدا و برای او چشم‌ها را قرار داد (أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ) و آن را به شکافی خوش و هیأتی دلکش و رنگی مرغوب و طرزی محبوب آفرید و از برای آن 7 طبقه قرار داد که اگر یکی متغیر گردد امر دیده مختل شود و در سیاهی و سپیدی کوچک آن صورت آسمان به این عظمت و وسعت را قرار داد که همه چیز را می‌بیند جز خود را. (تا بداند که نباید خودبین باشد) و برای حفاظتش آن را در محفظه‌ای محکم و استخوانی قرار داد و لایه‌های بیرونی آن را محکم نمود و آن را مسطح خلق نکرد و در آن انحنا و شیبی قرار داد تا بتواند چشمه اشک در آن جاری شود و برای آن 2 جفن آفرید که آن را از دود و گرد و سایر موذیان محافظت نماید و جفن زیرین چون ساکن بود کوچکتر آفرید که حدقه را نپوشاند و فضولات چشم در آن مجتمع نگردد و آنها را در اختیار او نهاد تا هروقت از دیدن جهان خسته شد، با بستن آنها به خواب رود و جفن‌ها را زینت داد به مژه‌ها که هرگاه گشود و خوف ضرر و دخول موذیان به چشم باشد مژه آن را محافظت نماید، هم‌چنانکه در وقت باد شدید که با آن خاک و غبار باشد اندکی چشم را می‌گشایند و مژه بالا و زیر را به یکدیگر وصل نمایند که دریچه‌ای حاصل می‌شود که از عقب آن نگاه می‌کنند و بین هر دو مژه بالا یک مژه در پایین خلق فرمود تا موقع بستن خوب بسته شوند و ابروها را بر بالای آنها نگاشت تا از رسیدن نور اضافی به چشم جلوگیری کند، هم‌چنانکه موقع نور شدید آفتاب دست‌ها را بر بالای چشم قرار می‌دهیم و موهای ابروان و مژه‌ها را مثل موی سر رشد زیاد ندارد تا انسان از بلندی آنها متاذی نشود.
و در پیشانی چین‌هایی قرار داد تا هم‌چنانکه آب در شیار نهرها و جویبارها جاری می‌شود عرق نیز در آن جاری شده و از ورودش به چشم مانع شود و چشم را در بالای سر و مشرف به همه اعضاء قرار داد تا همچون دیده‌بان که آن را در بالا گذارند بر همه چیز مشرف و بینا باشد. بصیر لطیف این عضو را که زیباترین و ظریف‌ترین و شریف‌ترین
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 57
اعضاست با اینکه قطرش از چند سانت بیشتر نیست قادر به درک هفت میلیون رنگ و سایه مختلف نمود و ...
در شمارش نعمت‌هایش مغزهای متفکران متحیر، چشمهای بینندگان مبهوت، قلم‌های نویسندگان مکسور و زبان‌های فصیحان گنگ و خاموش است. «خَلَقَ فَسَوَّی» و پس از خلقت تسویه کرد همه چیز را در جای خود و به میزان لازم قرار داد (وَ وَضَعَ الْمِیزانَ) که هرکس از این میزان سرکشی کند ناقص شود و عضلات چشم که همچون نخ‌هایی این جام جهان‌بین را به اراده انسان به این سو و آن سو می‌کشند نیز طبق این قانون اگر به اندازه ذره‌ای (حتی نیم میلیمتر) از مبداء خود تغییر مکان یابند، چشمی که هماره ممدوح شعرا و ادباست احول و معوج و نازیبا می‌گردد و انحرافات چشم بوجود می‌آید.
در حال حاضر که در خصوص رنگ از نظر اپتومتری و روانشناسی و با نگاهی به آیات قرآن و احادیث مقاله می‌نویسم مایلم پیشگفتار ادبی و عرفانی فوق الذکر را تقدیم نمایم.
تا چه قبول افتد و چه در نظر آید!
مقدمه:
یکی از روشنترین و بزرگترین نعمتهای الهی بر ما چشم است که بدون آن امکان رویت این‌همه رنگ و نور در جهان متصور نبود و بیش از 70 خ از اطلاعات ما توسط آن کسب می‌شود.
این نعمت که آن را در احادیث «کریمه» نیز می‌نامند آن‌چنان عزیز و با ارزش است که در سوره مبارکه «بلد» پس از سوگندهای فراوان به مکه و وجود مبارک نبی اعظم (ص) و حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) در نهایت پس از سؤالهای دشوار «أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ» آیا انسان گمان کرد که کسی او را ندید با اشاره مستقیم به چشم می‌فرماید: «أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ؟!» آیا ما برایش دو چشم بینا خلق نکردیم؟
علاوه بر آن کلمه بصیر و بصیرت در بسیاری از آیات قرآن مورد استفاده قرار گرفته و یکی از اسمای حسنی نیز اسم مبارکه «بصیر» به‌معنای بیناست «اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ»* و یا اسم
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 58
جمالیه نور که «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» و نور نیز علاوه بر چشم عامل اصلی بصیرت و بینائی است.
از زیباترین و جذابترین توانائیهای چشم، امکان دید رنگ است که آن مصور جمیل، برای به نمایش درآوردن لطافتها و زیبائیهای آفرینش آن را به ما ارزانی داشت.
با صد هزار جلوه برون آمدی‌که من با صد هزار چشم تماشا کنم ترا
در این مقاله علاوه بر اینکه به‌عنوان یک اپتومتریست اطلاعاتی راجع به فیزیک نور، بینائی رنگ و نحوه دیدن رنگ و کوررنگی ارائه شده است با استخراج آیات قرآنی یا احادیث مربوط به رنگ از تاثیرات شگرف روانی رنگها بر روی جسم و جان ما سخن به میان آمده و مقایسه‌ای اجمالی به میزان استطاعت درباره تاثیر رنگها با توجه به علم روز روانشناسی و با عنایت به آیات کریمه انجام شده است.
مطالعه آیات قرآنی و احادیث در زمینه رنگها بسیار جذاب بوده و نتایج شگفت‌آوری را درباره تاثیرات روانشناختی آنها نشان می‌دهد که به گوشه‌ای از آن اشاره می‌شود. رنگ سبز رنگ رضایت، آرامش و امیدواری، رشد و پیشرفت روانی است و در درمان بیخوابی و خستگی موثر است.
اکثر آیات مربوط به رنگ سبز درباره گیاهان و سبزه‌هاست که با صفت بهجت‌آور معرفی شده‌اند. در سوره مبارکه الرحمن آمده است: «عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ مُتَّکِئِینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِیٍّ حِسانٍ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» لباسهای روئی (بالاپوش) آنها از حریر سبز بهشتی است و تکیه می‌کنند بر بالش‌های سبز، پس کدامیک از نعمتهای خداوند را انکار می‌کنید؟ رنگ لباس بهشتیان سبز است، لابد برای اینکه در نهایت لذت و آرامش باشند و در حدیث شریفی از پیامبر اکرم (ص) نیز نقل شده است: نگاه به خضراء (سبزه) و آب غم را زایل می‌کند و هم‌چنانکه می‌دانید از نشانه‌های سادات پوشیدن لباس به رنگ سبز است. امروزه مشخص شده است که رنگ سبز موجب آرامش و رضایت خاطر است و باعث کاهش استرس می‌شود به‌طوری‌که در اتاق‌های عمل رنگ وسایل و در و
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 59
دیوار و حتی روپوش و ماسک جراحی و یا لباس و ملحفه بیماران به رنگ سبز یا آبی مایل به سبز است. چرا که در آن محیط دلهره‌آور که هر لحظه امکان مورد اورژانس و حادثه ناگوار است این رنگ باعث ایجاد آرامش و رضایت می‌شود.
رنگ آبی رنگ تخیل و بروز خویشتن است و رنگ پرقدرت طبیعت بوده و حس ارتفاع و ژرفا را تداعی می‌کند. (به ارتفاع آسمان و عمق اقیانوس) و ناخودآگاه با دیدن آن به یاد آسمان و دریا که در فاصله دوری از ما قرار دارند می‌افتیم. آبی دارای کاراکتر اسرارآمیزی بوده و به‌معنای ایمان، ملکوت و فضای لایتناهی روح است. هم‌چنانکه می‌دانید از رنگهای اصلی معماری اسلامی رنگ فیروزه‌ای است که نقوش اسلیمی کاشی‌های محرابها و مساجد و بقاع متبرکه با آن رنگ که ترکیبی از سبز و آبی است مزین می‌شود و لباس حضرت مریم و مسیح در نقاشیهای مسیحی آبی آسمانی است. و قس علی‌هذا ...
در نهایت بعد از بررسی رنگهای مختلف مشخص می‌شود که آیات کریمه و احادیث متبرکه صدها سال پیش از ایجاد علوم مدرن و روز روانشناسی و اپتومتری چگونه با درایت و زیبائی ما را از تاثیرات روانشناختی رنگها آگاه نموده و با احکام استحباب رنگی و یا کراهت آن ما را به استفاده از تاثیرات مفید آنها تشویق و یا از تاثیرات مخرب بعضی دیگر از آنها باز می‌دارد. بار خدایا چشمهای ما را با نور یاد و ذکر خودت روشن فرما،
مناجات شعبانیه که ائمه معصومین (ع) بر آن مداومت داشتند تاکیدی بر درخواست نور و ضیا از نور آسمانها و زمین است «الهی هب لی کمال الانقطاع الیک و انر ابصار قلوبنا بضیاء نظرها الیک حتی تخرق ابصار قلوبنا حجب النور فتصل الی معدن العظمه و تصیر ارواحنا معلقه بعز قدسک»
خدایا کمال تبتل و انقطاع و کنده شدن از ما سوی اللّه را بما عنایت فرما و دیدگان دلهای ما را به نور خود روشن کن تا همه حجابهای نورانی (علاوه بر حجابهای ظلمانی) را هم بدریم و به معدن عظمت و جلال تو دست یابیم و ارواحمان متصل به عزت قدس و جبروت تو باشد.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 60
چکیده مقاله:
اشاره
در این مقاله ضمن تبیین و تاکید بر تاثیرات شگرف رنگها بر روح و روان ما به تعاریف اپتومتری درباره بینائی رنگی و مکانیسم آن، خطای رنگی، کوررنگی، طیف بینائی، رنگ درمانی و تاثیر آنها در شخصیت افراد اشاره شده است و ضمن بررسی اثرات روان- شناختی رنگها از آیات کریمه قرآن و احادیث شریف شواهدی نقل گشته و تا حدودی بررسی مقایسه‌ای آیات و روایات و احادیث اسلامی از ائمه اطهار (ع) با تاثیرات شناخته شده رنگها انجام شده است.
در روانشناسی نوین رنگها یکی از معیارهای سنجش شخصیت به‌شمار می‌رود چرا که هر رنگی باعث تاثیر خاص روحی و جسمی در فرد شده و نشانگر وضعیت روانی و جسمانی وی می‌باشد. این موضوع با توجه به پیشرفتهای دو دانش فیزیولوژی و روانشناسی به اثبات رسیده است. دنیای رنگها، دنیایی زیبا، رنگین! و خیال‌انگیز است. چشم ما تنها قادر به دیدن طول موجهایی بین 400 (بنفش) تا
nm
800 نانومتر (قرمز) می‌باشد. رنگهای طیف رنگ مرئی یاvisual light یا همان طیف رنگین‌کمان است عبارتند از:
violet - indigo - blue - green - yellow - orange - red
که آن را به اختصارvibgyor می‌نامند. یکی از ویژگیهای بسیار باارزش چشم توانایی دید رنگی است که توسط سه نوع سلول مخروطی که در ماکولا قرار دارد درک می‌شود. کوررنگی عدم توانایی در دید رنگ‌هاست که اختلالی ارثی بوده و در مردها 8 خ و در زنها 5/ 0 خ می‌باشد.
شایعترین کورنگی، کوری قرمزprotanopia یاDaltonism و کوری سبزDeutranopia می‌باشد. موارد نادری از کوری بنفشTritanopia دیده می‌شود. در اپتومتری تست متداول تشخیص کوررنگی ایشی‌ها راIshihara است. رنگهای اصلی شامل زرد، قرمز و آبی است و بقیه رنگها از ترکیب آنها ایجاد می‌شوند. به‌طور غریزی در برابر رنگهای قرمز و نارنجی احساس گرما و در برابر سبز و آبی احساس سرما می‌کنیم که منجر به پیدایش واژه‌های رنگ گرم و سرد می‌شود. رنگهای گرم باعث افزایش فشار خون و ازدیاد ضربان قلب و رنگهای سرد باعث کاهش فعالیت سلسه اعصاب و حس سرما می‌شوند
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 61
. از نظر تاریخچه رنگ می‌توان گفت که در گذشته استفاده از رنگ و پارچه‌های رنگی به- علت گرانی شدید فقط در اختیار ثروتمندان بود. منشا اهمیت رنگ از آنجا ناشی می‌شود که تاثیر رنگ بر ما بصورت غیر ارادی بوده و مستقل از نژاد، جنسیت و یا محیط اجتماعی عمل می‌کند و این مساله باعث اعتبار تست مشهور دکتر ماکس لوشر می‌گردد. به‌طوری‌که این تست علاوه بر استفاده در روانکاوی در سیستمهای استخدامی نیز به کار گرفته می‌شود. اساس تست لوشر بر این پایه است که از دیدگاه روانشناسی انتخاب رنگ در درجه اول و یا تنفر از آن می‌تواند نشانه دلیل خاصی از شخصیت فرد باشد. انسان از روزگاران بسیار دور تحت تاثیر رنگهای طبیعت بوده است. به‌طوری‌که رنگ آبی تیره شب نماد سکون و آرامش و استراحت و رنگ زرد روشن خورشید روز نشانگر فعالیت، نشاط و امید بوده است. لذا ناخودآگاه این رنگها تاثیرهای خاص خود را بر ما می‌گذارند. این دو رنگ بنام رنگهای غیر مستقل که خارج از کنترل انسان هستند نامیده می‌شود اما اعمالی که در کنترل اویند مانند حمله (با رنگ نمادین قرمز) و دفاع (سبز) به‌عنوان رنگهای مستقل یا خود تنظیم‌کننده نامیده می‌شوند. برخلاف گذشته در حال حاضر هزاران رنگ وجود دارد که به راحتی قابل دسترس هست و استفاده چشمگیر از رنگ منجر به توسعه زیادی در زمینه روانشناسی رنگها شده است. یک تاجر موفق شکر می‌داند که نباید محصول خود را در بسته‌های سبزرنگ عرضه کند هرچند دلیل آن را نداند. امروزه می‌دانیم که حس فیزیولوژی رنگ سبز، گس و حس رنگ آبی شیرین است و چه کسی خواستار شکر با طعم گس خواهد بود؟!
مطالعه آیات قرآنی و احادیث در زمینه رنگها بسیار جذاب بوده و نتایج شگفت‌آوری را درباره تاثیرات روانشناختی آنها نشان می‌دهد. که به گوشه‌ای از آن اشاره می‌شود. رنگ سبز رنگ رضایت، آرامش و امیدواری، رشد و پیشرفت روانی است و در درمان بیخوابی و خستگی موثر است. اکثر آیات مربوط به رنگ سبز درباره گیاهان و سبزه‌هاست که با صفت بهجت‌آور معرفی شده‌اند. آبی رنگ تخیل و بروز خویشتن است که رنگ پرقدرت طبیعت بوده و حس ارتفاع و ژرفا را تداعی می‌کند. دارای کاراکتر
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 62
اسرارآمیزی بوده و به‌معنای ایمان و فضای لایتناهی روح است، در معماری اسلامی رنگ فیروزه‌ای مشخص است و لباس حضرت مریم و مسیح در نقاشیهای مسیحی آبی آسمانی است. قرمز سمبل حیات و مرگ، محرک و بیانگر هیجان و شورش و جنگ است. در غذا محرک اشتهاست، باعث تحریک شدید می‌شود، فشارخون را بالا برده و تمایلات و احساسات حمله‌آمیز در مجاورت آن افزایش می‌یابد. پوشیدن لباس قرمز از نظر تعالیم اسلامی مکروه است. زرد سمبل نور، هوش و آگاهی است. رنگی روحانی، ایده‌ال و فلسفی است. هاله‌ای نورانی دور سر و هیکل مقدسین در تماثیل مذهبی دیده می‌شود. آزمایشات پسیکولوژیک ثابت کرده که این رنگ باعث نشاط و شادی است و در آیه 65 سوره بقره (إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِینَ) به آن اشاره شده است. سمبل ارتباط با دیگران و اداره پست است. سیاه: رنگی سنگین، وحشتناک، مایه غم، نشانه عزاداری و افسردگی و مرگ است. پوشیدن لباس سیاه در اسلام مکروه است مگر در موارد نادر. در بسیاری از ملل و اقوام رنگ عزا بوده است. اتومبیلهای سیاه بیشتر در معرض تصادف بوده و چمدان‌های سیاه از سفید بسیار سنگینتر به نظر می‌رسند. سفید: رنگ پاکی و بی‌آلایشی بوده میکرب- کش است، پشه‌ها را دور می‌کند. پوشیدن لباس به رنگ سفید مستحب و جزو انتخاب‌های اول رنگ در اسلام می‌باشد. سفید مجموع همه رنگ‌هاست و قرآن اولین اشعه‌های ارسالی از طرف خورشید را سفید معرفی می‌کند.
از نظر رنگ درمانی نیز هر رنگ با توجه به طول موج خاص خود می‌تواند باعث ساطع شدن انرژی معینی شده و آن را به ما منتقل کند. رنگ سرخ در روند تکامل بیماریهای پوستی مانند آبله و سرخک تاثیر دارد و ایرانیان باستان از این خاصیت استفاده می‌کردند. رنگ زرد در درمان افسردگی موثر بوده باعث افزایش فشار خون شده و ضعف معده و کلیه را بهبود می‌بخشد. آبی در درمان تب موثر و انسان را به خواب عمیق ترغیب می‌کند و در درمان روماتیسم، سردرد و معالجه سرطان هم بسیار موثر است. قرمز باعث تحریک سرخرگها شده و در درمان افسردگی و سستی موثر است در درمان بیماریها و مسمومیت‌های خونی
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 63
خونریزیهای شدید و کم‌خونی بسیار مفید است. بررسی اثرات روانشناختی رنگها و نیز مقایسه آنها با آیات و احادیث اسلامی علاوه بر روشن کردن تاثیرات شگرف رنگها بر جسم و روان ما بر این نکته مهم نیز تاکید می‌نماید که نه تنها هیچ اختلاف و تباینی بین آموزه‌های واقعی دین و علم روانشناسی وجود ندارد. بلکه در بسیاری از موارد در صورتی که منابع دسترسی ما به علوم گوناگون و علوم دینی و اخلاقی درست و بی‌شائبه و بی‌غرض باشد کاملا این دو باهم سازگار می‌باشند.
رنگها:
اشاره
دنیای رنگها، دنیایی زیبا، رنگین! و خیال‌انگیز است. یکی از زیباترین پدیده‌های طبیعت رنگین‌کمان است که بعد از باران بچشم می‌خورد. قطرات باران به مانند یک منشور عمل کرده و نور سفید را به طیف نور مرئی(visual light) یعنی رنگهای قرمز، نارنجی، زرد، سبز، آبی، نیلی و بنفش یاvibgyor تجزیه می‌کند. چشم ما تنها قادر به دیدن طول موجهایی بین 400 (بنفش) تاnm 800 نانومتر (قرمز) می‌باشد. رنگهای این طیف رنگ مرئی یاvibgyor که در واقع همان طیف رنگین‌کمان است عبارتست از:
violet - indigo - blue - green - yellow - orange - red
این طول موجها فاصله بسیار کوچکی را در بیناب (طیف) گسترده امواج الکترومغناطیسی تشکیل می‌دهد. طول موج رنگ قرمز از سایر رنگها بیشتر است و چون طول موج با فرکانس نسبت عکس دارد لذا هرچه از رنگ بنفش به سمت رنگ قرمز برویم،f (فرکانس) کمتر و؟؟؟ (طول موج) بیشتر می‌شود. طول موج بیشتر و فرکانس کمتر از رنگ قرمز شامل امواجinfrared یا(IR) (ما دون قرمز یا فروسرخ) و امواج رادیویی و تلویزیونی است و در طول موجهای کمتر و فرکانس‌های بالاتر از رنگ بنفش نیز امواج ماورا بنفش یا فرابنفشultraviolet یا(UV) ، اشعهX (رونتگن)Y (گاما) و اشعه‌های کیهانی قرار می‌گیرند. امواج خارج از طیف بیناییvisual light (چه با طول موج بیشتر یا کمتر) برای چشم انسان قابل رویت نیستند (درحالی‌که مثلا چشم زنبور عسل براحتی قادر به رویت(UV) بوده و رنگهایی که آنها از گلها احساس می‌کنند با رنگهایی ما می‌بینیم متفاوت است)، کوچک
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 64
بودن طیف بینائی نشان می‌دهد که متاسفانه چشمهای ما ظرفیت و توانایی دید بعض اجسام را ندارد و همیشه این‌طور نیست که فقط دیدن باور کردن باشد!(Seeing is believing) از شعارهای روز جهانی بینائی. اصولا رنگ این‌گونه بوجود می‌آید که اشعه تابش شده به جسم قسمتی جذب و قسمتی دیگر منعکس می‌گردد. اگر تمام اشعه تابیده شده بدون تغییر و به همان صورت منعکس گردد، جسم سفید به نظر می‌رسد و اگر همه اشعه جذب و هیچ شعاعی به چشم باز نگردد سیاه دیده می‌شود و اشعه‌های منعکس شده باعث ایجاد رنگ خاص خواهد شد.
دید رنگیcolor vision :
یکی از ویژگیهای بسیار باارزش چشم توانایی دید رنگ‌هاست.
سازوکار دید رنگی به خوبی مشخص نیست ولی در چشم سه نوع سلول مخروطی وجود دارد که رنگها توسط آنها درک می‌شود. انسان سه‌رنگدانه بینایی دارد که هرکدام در سلول مربوطه درک می‌شود هریک از این رنگدانه‌ها بیشترین حساسیت را به نور قرمز، سبز و آبی دارد. این سلولهای مخروطی در ناحیه حفره مرکزی ماکولا گرد آمده‌اند و به علت وجود آنها انسان قادر به تشخیص رنگ‌هاست. هر رنگی سه نوع مخروط را با شدتهای متفاوت انگیخته می‌کند به‌گونه‌ای که ماکزیموم حساسیت هر سلول مخروطی برای رنگ هم نام آن است و از تحریک‌های این سه نوع سلول مخروطی اگر ترکیب شوند، رنگ ویژه‌ای احساس می‌شود. رنگ سفید نتیجه تحریک همزمان و یکسان سلولهای مخروطی است.
خطای رنگیchromatic aberration :
یکی از خطاهای عدسی‌ها خطای رنگی است: هنگام برخورد اشعه نوری به عدسی نور سفید تجزیه شده و تصویر ما چند نقطه رنگی است که اولین نقطه مربوط به رنگ بنفش و آخرین آن مربوط به رنگ قرمز است و در فاصله این دو تصاویر رنگی است. در گذر از محیط شفاف امواجی که طول موج کوتاهتری دارند دارای سرعت کمتر و فرکانس بیشتر بوده و نسبت به امواج طول موج بلند با زاویه‌ای تنگتر خمیده‌شده و در کانونی جلوتر از آنها تمرکز می‌یابند و چون طول موج رنگ قرمز از
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 65
سایر رنگها بیشتر است لذا در نقطه دورتری از عدسی قرار می‌گیرد.
کوررنگیAchromatize :
به عدم توانایی در دید رنگها گفته می‌شود.
بعضی از اشخاص قادر به تشخیص برخی از رنگها نیستند که مربوط به فقدان یک گروه از سلولهای مخروطی گیرنده رنگ در چشم است. این ناهنجاری در مردان 8 خ و در زنان خیلی کمتر 5/ 0 خ است. اختلال دید رنگ ارثی بوده و همراه با فقدان ژنهای مخصوص در کروموزمX می‌باشد. بررسیهای جدید نشان داده است که ژن مخروط حساس به آبی در کروموزمY و ژنهای دو مخروط دیگر روی کروموزمX قرار گرفته‌اند.
شایعترین اختلال دید رنگ یا نوع کوررنگی:
اشاره
کوری قرمزprotanopia یاDaltonism و کوری سبزDeutranopia می‌باشد. موارد نادری از کوری بنفشTritanopia دیده می‌شود. در کوررنگی کامل اجسام به رنگهای گوناگون خاکستری همانند عکاسی سیاه و سفید دیده می‌شوند. در تئوری یانگ هلمهولتز، کوری رنگ به نبود سلولهای شبکیه‌ای حساس به قرمز یا سبز یا بنفش وابسته است.
بیشتر اشخاص کوررنگ از این ناهنجاری در خودآگاه نیستند (فکر می‌کنند دنیا بهمان بدرنگی است که آنها می‌بینند!) لذا معاینه دید رنگ برای مشاغلی چون خلبانی، مهندسی نساجی، نقاشی، طراحی با رایانه و انیمیشن بسیار مهم است و متداولترین تست برای تشخیص کوررنگی تست ایشی‌ها راlshihara است که در آن با استفاده از رنگهای مختلف سبز، آبی، قرمز و نارنجی و ... دایره‌های ریز و درشتی طراحی شده است که در نهایت عدد یا مسیری را نشان می‌دهند، اشخاص کوررنگ اعداد را اشتباهی تشخیص می‌دهند
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 66
و یا مسیر رنگ مورد سؤال را نمی‌توانند نشان بدهند (کور قرمز سبزها، بجای عدد 14 عدد 21 را می‌بینند).
تست دکتر لوشر:
در تست لوشر (تست معروفی که با انتخاب کارتهای رنگی در دو نوبت توسط بیمار درمانگر به تفسیر و تجزیه و تحلیل شخصیت و وضعیت روانی فرد می‌پردازد)، حتی اگر شخص کوررنگ باشد، اگر ارگانیزم بدن از نظر روانی یا جسمانی به آرامش عاطفی و تجدید قوای جسمانی و رهائی از تشنج و فشار عصبی نیازمند باشد، پاسخ غیر ارادی انتخاب رنگ تیره خواهد بود اما اگر ارگانیزم به صرف انرژی از طریق فعالیت جسمانی یا خلاقیت فکری نیاز داشته باشد پاسخ غیر ارادی به رنگهای روشنتر خواهد بود.
تحقیقات اشتانیکL .stenike نشان داد که نیازی نیست که بینائی رنگ در تست لوشر مد نظر قرار گیرد.
پس از آزمایشRorschach رورشاخ (در زمینه شناخت شخصیت انسان از طریق لکه‌های رنگین جوهر که از مشهورترین آزمونهای برون‌فکن برای بزرگسالان بوده و دارای 10 لکه استاندارد است که باید آزمودنی برای هریک داستانی بسازد)، آزمایش دکتر ماکس لوشر جدیدترین نظریه‌ایست که در این مورد ارائه گردیده است.
دستاوردهای سرشار این تست به حدی بوده است که اینک آزمایش مزبور علاوه بر استفاده در مورد روانکاوی و روانشناسی در سیستمهای استخدامی نیز بکار گرفته می‌شود. 8 کارت رنگی به بیمار نشان داده می‌شود و او باید رنگی را که بیشتر از سایرین دوست دارد (فقط رنگی را که در همان لحظه بهتر به نظر می‌رسد) انتخاب کند. صرف‌نظر از رنگهای چیزهای دیگری مثل لباس، ماشین و ... و تا آخر رنگهای مورد علاقه خود را مشخص کند. یکبار دیگر این انتخاب تکرار می‌شود. نتیجه این آزمایش، با تجزیه و تحلیل و تفسیر تست دانستنی‌های زیاد و اطلاعات ارزشمند فیزیولوژی را در مورد ضمیر خودآگاه و ناخودآگاه، توازن یا عدم توازن بدن، در اختیار پزشک یا روانپزشک قرار می‌دهد. آزمایش کامل بین 8- 5 دقیقه طول می‌کشد و سریع‌ترین رکورد جهانی را داراست. 4 رنگ اصلی
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 67
لوشر آبی، زرد، قرمز و سبز بود و بنفش، قهوه‌ای، خاکستری و سیاه رنگهای فرعی تست لوشر هستند.
تاریخچه رنگ:
انسان از روزگاران بسیار دور تحت تاثیر رنگهای طبیعت بوده است، رنگ ها همواره پیرامون بشر را احاطه کرده و وی را تحت نفوذ خود درآورده‌اند، اما چندی بیش نیست که ما قادر به تولید رنگ و استفاده از آنها شده‌ایم. در دو سده اخیر که صنعت رنگ‌سازی به نقطه اوج تحول خود رسیده است تاثیر مزبور دوچندان شده و در همه ارکان زندگی ما رخنه کرده است. تا پیش از قرن نوزدهم، فقط تعدادی رنگ و مواد رنگی شناخته شده بودند که بیشتر آن ریشه آلی داشتند و گران نیز بودند. به‌طوری‌که استفاده از پارچه های رنگی و مواد تزئینی فقط در انحصار ثروتمندان بود. صدها هزار حلزون زندگی خود را از دست دادند تا امپراطور روم بتواند ردای بنفش خود را به تن کند، درحالی‌که رعایای او ناگزیر بودند به پوشیدن پارچه‌های پنبه‌ای یا کتانی ساده، پوست یا پشم حیوانات بسنده کنند. تاثیر رنگهای سیاه و سفید در میان مردم قرون وسطی شناخته بود، اشراف و روحانیون کاتولیک براساس رسوم خانوادگی و مذهبی لباسهای رنگی می‌پوشیدند، اما مردم عادی از پارچه‌های رنگ نشده استفاده می‌کردند. وقتی مردم به طبقات مختلف تقسیم شدند هرکدام رنگ خاصی داشتند. رنگ سیاه و سفید رنگ لباس اشرافند. هنوز هم این دو رنگ نشانه شیک‌پوشی هستند.
فقط در 100 سال اخیر بوده است که وضع یاد شده سراپا دگرگون شد: نخست، از ترکیب آنیلین، و بعدها، از طریق مشتقات قطران ذغال و اکسیدهای متالیک، رنگ را براحتی بدست آوردند. امروزه، هر چیزی را که بشر می‌سازد دارای رنگ است و هزاران رنگ به سهولت قابل دسترسی است و رنگهای بیشمار از هر زمینه و نمائی که قابل تصور باشد، بوجود آمده‌اند و تقریبا برای هر منظوری، رنگ خاصی فراهم است. علاوه بر اینکه ما رنگ آبی آسمانی، رنگ سرخ غروب آفتاب و رنگ سبز درختان و تمام رنگهای طبیعی را در اختیار
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 68
داریم، اشیاء ساخته‌شده به وسیله بشر، چراغ‌های نئون، تصاویر نقاشی، کاغذ دیواریها و تلویزیون رنگی نیز پیوسته ما را شیفته و محصور خود می‌سازند.
این استفاده روزافزون از رنگها، منجر به توسعه زیادی در زمینه روانشناسی رنگها شده است و همراه با رقابت فزاینده میان تولیدکنندگانی که مشتاق افزایش فروش محصولات خود هستند تحول زیادی را در زمینه روانشناسی رنگ پدید آورده است. هرچند وقتی که این روانشناسی وارد صحنه بازاریابی می‌شود، بسیاری از پژوهشهای آن در معرض آزمون و خطا قرار می‌گیرد. مثلا یک تولیدکننده و تاجر موفق شکر می‌داند که نباید محصول خود را در بسته سبز رنگ عرضه کند.
رنگهای طبیعت در ما تاثیر می‌گذارند و این آثار بگونه‌ای ژرف و اجتناب‌ناپذیر در جان و روح ما جایگزین می‌شود. مع‌ذلک در مورد چیزهائی که خریداری می‌کنیم، از آزادی انتخاب در بکار بردن دوست داشتنی‌ها و غیر دوست‌داشتنی‌ها، سلیقه‌ها و سنت‌هایمان برخورداریم. به خاطر همین ملاحظات است که یک تولیدکننده باید تحقیق نماید تا مطمئن شود که خریداران، جنس او را بر کالاهای مشابه ترجیح می‌دهند.
اگر محصول او شکر باشد در آن صورت او می‌داند که باید شکر خود را در بسته‌های آبی رنگ و یا حد اقل دارای زمینه آبی عرضه کند و به هیچ وجه از رنگ سبز استفاده نکند ولی به احتمال زیاد دلیل آن را نمی‌داند. دلیلش این است احساس فیزیولوژی انسان در رابطه با رنگ آبی شیرینی است. از سوی دیگر رنگ سبز یک احساس گس را در انسان پدید می‌آورد و چه کسی خواستار شکر گس است؟
شرکت هواپیمائی که مسافرانش حاضر نیستند با شرکت هواپیمائی دیگری پرواز کنند، یک دلیل آن شاید این باشد که هواپیماهای شرکت مزبور تاکنون سابقه سقوط نداشته‌اند، یا اینکه بهترین هواپیما را در اختیار دارد یا مهمانداران زن آن بسیار مودب می‌باشند ولی شاید به این خاطر نیز باشد که آنها از خدمات یک مشاور شایسته رنگ استفاده کرده‌اند. در هواپیماهایی که رنگهای بکار رفته برای تزئین داخل کابین بطرز
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 69
صحیحی انتخاب شده‌اند، اضطرابات ناشی از پرواز تا حدودی کمتر شده، فشار عصبی کمتری را بر آنها وارد می‌سازد و مسافران را با حالت نسبتا آرامتری به مقصدشان می‌رساند.
درباره نقاشی یا یک عکس رنگی باید گفت که اهمیت روانی رنگ معمولا کمتر آشکار است.
زیرا عوامل بیشمار دیگری نظیر موضوع، تعادل شکل یا فرم، تعادل میان رنگها، میزان تحصیل و تخصص تماشاگر و درک زیباشناسایی او دست‌اندرکارند. وقتی‌که تاکید بیشتر در یک یا دو رنگ باشد گاهی اوقات خصایص شخصی نقاش تحت الشعاع قرار می‌گیرد.
برای مثال باید از وسواس گوگن(Paul Gauguin) نقاش شهیر فرانسوی نسبت به رنگ زرد در آثار اواخر عمر او نام برد که دو تابلوی مسیح زرد و گل آفتابگردان او بسیار مشهور است و یا از ونگوک(Vincent van Gogh) نام ببریم که به‌طور ناخودآگاه سعی می‌کرد ناراحتی روحی خود را با کاربرد بیشتر رنگ زرد در نقاشیهایش درمان کند.
بطور کلی وقتی رنگهای متعدد برای خلق یک اثر بکار می‌رود، در این صورت فقط داوری زیبا شناسی است که تمام اثر را ارزیابی کرده و تعیین می‌کند آیا ما آن اثر را دوست داشته باشیم یا نه؟ بجای اینکه واکنش روانی ما را نسبت به رنگهای خاصی بسنجد.
در مورد رنگهای ساده بازتاب روانی ما بارزتر است و اگر رنگها را با دقت انتخاب کنیم با نیازهای روانی و فیزیولوژی کاملا ارتباط خواهند داشت. در آزمایش رنگ لوشر این مسئله کاملا به چشم می‌خورد. ارجحیت یک رنگ و نفرت از رنگ دیگر بیانگر حالت خاص فکری یا تعادل و یا هر دوی آنهاست و این ارتباط مستقل از نژاد جنسیت و محیط اجتماعی عمل می‌کند. برای پی بردن به چگونگی آن و پاسخ به این سؤال که چرا این رابطه یک رابطه عمومیست و مستقل از سایر عوامل عمل می‌کند، لازمست که نگاهی به تاثیر دیرین رنگهای طبیعت در انسان بی‌افکنیم.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 70
منشاء اهمیت رنگ از نظر روانشناسی:
مجموعه مقالات قرآن و طب ج4 99
از ابتدا زندگی بشر تحت تاثیر دو عامل قرار داشت که خارج از کنترل او بودند. این دو عامل عبارت بودند از: روز و شب و تاریکی و روشنایی. شب محیطی را فراهم می‌آورد که فعالیت بشر را متوقف می‌کرد و لذا بشر اولیه به غار خود پناه می‌برد، خود را در پوست حیوانات می‌پیچید و بخواب می‌رفت و یا از درختی بالا رفته و در انتظار فرا رسیدن روز می‌ماند.
روز محیطی برای کار و فعالیت ایجاد می‌کرد و لذا بشر اولیه دوباره دست بکار می‌شد تا توشه مواد غذایی خود را پر کند یا به جستجوی شکار بپردازد. شب بهمراه خود بیحرکتی، آرامش و کاهش عمومی سوخت و ساز فعالیت جسمانی را به ارمغان می‌آورد، اما روز امکان کار و عمل و افزایش فعالیت جسمانی را مهیا کرده و به او نیرو و هدف می‌داد.
رنگهای مرتبط با این دو محیط عبارتند از: رنگ آبی متمایل به تیره آسمان شب و زرد روشن نور آفتاب. لذا رنگ آبی متمایل به تیره رنگ آرامش و عدم فعالیت است. درحالی‌که رنگ زرد روشن رنگ امید و فعالیت است. چون این رنگها نشانگر محیطهای شب و روز هستند ازاین‌رو از عواملی به‌شمار می‌آیند که انسان را در کنترل خود دارند به جای اینکه عناصری باشند که در کنترل بشر قرار بگیرند. لذا آنها را رنگهای غیر مستقل توصیف(Heteronymous) توصیف می‌کنند. یعنی رنگهائی که پدیده‌های طبیعت آنها را تنظیم می‌کند.
شب (آبی تیره) بشر را ناگزیر می‌کرد که از کار دست کشیده و استراحت نماید ولی روز (رنگ زرد روشن) به فعالیت او میدان عمل می‌داد بی‌آنکه انجام فعالیت را الزامی سازد.
از نظر بشر اولیه فعالیت، آئینی بود که بدو صورت ظاهر می‌شد یا به شکار می‌رفت و حمله می‌کرد یا شکار می‌شد و از خود در برابر حمله دفاع می‌نمود به عبارت دیگر فعالیتهای بشر یا در جهت پیروزی و بدست آوردن بود و یا در جهت دفاع از خود عملیات مربوط به حمله یا پیروزی معمولا با رنگ قرمز نشان داده می‌شود درحالی‌که رنگ سبز مظهر دفاع از خود بود. چون اعمال بشر اولیه اعم از حمله (رنگ قرمز) یا دفاع (رنگ سبز) حد اقل در کنترل وی
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 71
بودند لذا این عوامل و رنگها را (مستقل)Autonomous یا (خود تنظیم‌کننده)Self - regulating توصیف کرده‌اند.
لذا از ابتدا شب برای بشر شب نماد سکون بیحرکتی و کاهش سوخت و ساز و فعالیت و روز همراه با افزایش فعالیت و اعمال جسمانی بود و به او نیرو و حرکت می‌بخشید به همین دلیل رنگ مربوط به محیط آبی تیره سکون و آرامش و رنگهای مربوط به روز و خورشید رنگ امید و فعالیت است.
رنگهای اصلی:
شامل زرد، قرمز و آبی است که سایر رنگها از ترکیب این سه رنگ ایجاد می‌شوند مثلا ترکیب زرد و آبی رنگ سبز، ترکیب قرمز و آبی رنگ بنفش و ترکیب زرد و قرمز رنگ نارنجی را ایجاد می‌کند.
رنگهای گرم و سرد:
انسان با مشاهده رنگها به‌طور غریزی درجه حرارتی را تشخیص می‌دهد و قادر است گرمی و سردی را به کمک رنگها احساس کند. معمولا در مواجهه با رنگ سبز و آبی احساس سرما و در برابر رنگ قرمز و نارنجی احساس گرما می‌کنیم.
به‌طوری‌که در اتاقی به رنگ سبز، آبی با دمای 15 درجه سانتیگراد سرما و در اتاقی به رنگ قرمز، نارنجی با حرارت حدود 13- 11 درجه سانتیگراد گرما احساس می‌شود.
به‌طور کلی رنگهایی با طول موج زیاد چون سرخ و زرد و نارنجی پس از مدتی کوتاه که از طریق حس بینایی اثر کند موجب افزایش فشار خون و ازدیاد ضربان قلب می‌شود و رنگهائی با طول موج کوتاه چون سبز و آبی و بنفش از فعالیت سلسله اعصاب می‌کاهد.
تاثیرات روانشناسی رنگها در قرآن کریم و احادیث
رنگ سبز: رنگ رضایت، آرامش و امیدواری است
. این رنگ آمیزه‌ای از دانش و ایمان است. وقتی که رنگ سبز به زرد متمایل می‌شود احساس جوانی و نیروی بهاری بوجود می‌آید. این تاثیر در فصل بهار و تابستان که رنگ سبز در طبیعت فراوان است مشهود بوده و خوشحالی و لذت حاصل از این ایام غیر قابل تصور است. سبز، رنگ دنیای سبزیجات و
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 72
معلول عمل فتوسنتز است. این رنگ رنگ رشد است. سبز روشن سیبی علامت پیشرفت فراروانی است. وقتی زمین را روشنی فرا می‌گیرد و نور و آب و هوا در فضا رها می‌شوند رنگ سبز بوجود می‌آید. رنگ حقیقی سبز متعلق به کلروفیل (سبزینه) گیاه است.
در قرآن کریم 8 بار کلمه خضرا و مشتقات آن به چشم می‌خورد.
1- فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً (99- انعام)
برویانیم از باران هر گیاهی را و از زمین سبزه‌ها را بیرون آوردیم.
2- الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً (80- یس)
آن خدایی که از درخت سبز برای انتفاع شما آتش قرار داد تا وقتی که برافروزید.
3- وَ قالَ الْمَلِکُ إِنِّی أَری سَبْعَ بَقَراتٍ سِمانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ یابِساتٍ. (43- یوسف)
جریان خواب فرعون که گفت: پی‌درپی خواب می‌بینم که هفت گاو فربه هفت گاو لاغر را می‌خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشکیده را مشاهده می‌کنم.
4- یُوسُفُ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ أَفْتِنا فِی سَبْعِ بَقَراتٍ سِمانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعِ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ یابِساتٍ لَعَلِّی أَرْجِعُ إِلَی النَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَعْلَمُونَ. (46- یوسف)
سپس به زندان نزد یوسف رفت و گفت: تو ای یوسف! ای راستگوی (راست کردار!) درباره هفت گاو فربه که هفت (گاو) لاغر را می‌خورند، و هفت خوشه سبز و (هفت خوشه) خشک دیگر، نظرت را برای ما بیان کن. امید است که نزد مردم برگردم، باشد که (از تعبیر این خواب عجیب) آگاه شوند.
5- مُتَّکِئِینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِیٍّ حِسانٍ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (76- الرحمن.»
درحالی‌که که بر رفرف سبز و بساط زیبا تکیه زده‌اند. پس کدامیک از نعمتهای پروردگارتان را تکذیب می‌کنید؟
6- عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ. (21- انسان)
بالاپوش آنها پوشاک‌های سندس و استبرق است.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 73
7- وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ. (31- کهف)
و لباسهای سبز حریر و دیبا پوشاک کنند.
8- أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً. (63- حج)
آیا ندیدی که خدای آب را از آسمان فرو بارید که زمین را سبز و خرم کرد؟
سه مرتبه هم کلمات مربوط به بهجت آورده شده است.
1- فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ. (60- نمل)
تا با نزول آن (باران) بستانهای خرم و سبز می‌رویانیم.
2- وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ. (5- حج)
و زمین را می‌نگری وقتی خشک و بدون گیاه شد آنگاه باران بر آن فرو باریم تا سبز و خرم شود و بروید از هر نوع گیاه بهجت‌آور.
3- وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ. (7- ق)
در زمین کوههای استوار قرار دادیم و هر نوع گیاه بهجت‌آور از آن برویاندیم.
اکثر آیات مربوط به رنگ سبز (99 انعام، 80 یس، 43 یوسف و 63 حج) درباره گیاهان و سبزه‌هاست. به‌عنوان مثال در سوره حج می‌فرماید: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً». آیا ندیدی که خدای آب را از آسمان فرو بارید که زمین را سبز و خرم کرد؟ این رنگ مایه ایجاد بجهت و آرامش بوده و بنحوی با شادی و خرمی ارتباط دارد به‌طوری‌که در سوره ق آیه 7 آمده است:
«وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ» در زمین کوههای استوار قرار داده و از هر نوع گیاه بهجت‌آور در آن رویاندیم. لباس بهشتیان به رنگ سبز است، لابد برای اینکه در نهایت لذت و آرامش باشند.
در سوره مبارکه الرحمن آیه 76 و 77 آمده است: «مُتَّکِئِینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِیٍّ حِسانٍ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 74
لباسهای روئی (بالاپوش) آنها از حریر سبز بهشتی است و تکیه می‌کنند بر بالش‌های سبز، پس کدامیک از نعمتهای خداوند را انکار می‌کنید؟
و در حدیث شریفی از پیامبر اکرم (ص) نیز نقل شده است: نگاه به خضراء (سبزه) و آب غم را زایل می‌کند. از نشانه‌های سادات پوشیدن لباس برنگ سبز است یا استفاده از نوار سبز در کلاه و یا آویختن آن از عمامه (در گذشته) و یا استفاده از عمامه سبز یا سیاه.
با توجه به آرامش ایجادشده توسط این رنگ، در لباس‌ها، در و دیوار و وسایل اتاق عمل (که معمولا بیمار و کادر استرس دارند) از رنگ سبز استفاده می‌شود.
درصورتی‌که رنگ سبز بطرف آبی متمایل شود، حالت روحانیت آن افزون می‌شود.
در کشور انگلستان (شهر لندن) پلی بر روی رودخانه‌ای بوده که معروف به پل خودکشی بوده است. رنگ این پل سیاه بوده است، بعد از تغییر رنگ آن به رنگ سبز درصد بسیار بالایی (یک سوم) از میزان خودکشی‌ها کاهش یافت.
محمولات سبز رنگ کمتر ایجاد خستگی می‌کنند به‌طوری‌که طی پژوهشی مشاهده شده که اگر کارگران را سه گروه کرده، به یک گروه صندوق‌های سبز، گروه دیگر سیاه و گروه سوم خاکستری بدهند، اغلب مراجعین به درمانگاه به علت کمردرد از گروه دوم و سوم هستند.
این رنگ در درمان بیخوابی و خستگی موثر بوده و میگرن را تسکین می‌دهد و نیز در درمان بیماریهای عصبی و اختلالات روانی موثر و تاثیر تعدیل‌کنندگی آن روی اشخاص عصبی تجربه شده است.
رنگ آبی:
آبی رنگ خلاقیت، تخیل و بروز خویشتن است. این رنگ همیشه متوجه درون است و به همان اندازه که رنگ قرمز با خون الفت دارد رنگ آبی با اعصاب پیوسته است اشخاصی که آبی را ترجیح می‌دهند معمولا دارای اعصابی قوی، محکم و پوستی رنگ باخته و گردش خون ضعیف هستند.
این رنگ، رنگ پرقدرت طبیعت است که دوران اقتدار و خودنمایی آن در فصل زمستان است.
آبی در اتمسفر زمین از طلوع صبح تا غروب آفتاب و حتی در شب به چشم می‌خورد و در
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 75
طبیعت از روشنترین طیف تا تاریک‌ترین رنگ آن وجود دارد. رنگ آبی، کوهستان‌ها و آسمان- ها را که در فاصله‌ای دور قرار گرفته‌اند در ذهنمان متبادر کرده و ما را بوجد می‌آورد.
این رنگ دارای کاراکتر اسرارآمیزی است به‌معنای ایمان بوده و اشاره‌ای به فضاهای لایتناهی روح دارد. در معماری و مهندسی اسلامی، رنگ فیروزه‌ای (ترکیب آبی و سبز) کاشیها در مساجد، محرابها و گنبدهای امامزاده‌ها و مکان‌های مقدس و متبرک مشخص است. در تابلوهای نقاشان بزرگ، لباس حضرت مریم مقدس و مسیح (ع) به رنگ آبی نقاشی شده و همیشه در تابلوهای مذهبی مسیحیت کاراکتر اسرارآمیز رنگ آبی و سکوت و آرامش حاصل از آن بکار می‌رود.
رنگ آبی حس ارتفاع و عمق را در بیننده به وجود می‌آورد. ارتفاعی به بلندای آسمان و عمقی به ژرفای دریا. این رنگ رنگ درون است و در نقاشی کلیساها به‌معنای احساسات عمیق و نشانه شکوفایی، ایمان، اعتقاد و تواضع در برابر خداست.
پیراهن مریم مقدس که تمام فضایل اخلاقی در او جمع است، آبی آسمانی است که نمادی از جاودانگی است. در برخی موارد برای نشان دادن مقاومت و تحمل حضرت مسیح و سایر قدیسین بکار رفته است. در کتاب عهد عتیق آمده است که وقتی خداوند در کوه سینا خود را به حضرت موسی (ع) نمایاند، او بر روی یک تخته سنگ درخشان آبی رنگ ایستاده بود که رنگ آبی آن مثل آبی آسمان می‌درخشیده است و موسی (ع) عظمت خدا را در درون خود می‌دید. این رنگ، رنگ پی بردن به اسرار دنیای درون است. در کتاب کویر دکتر شریعتی و اتاق آبی سهراب سپهری با علاقه و نظر خاصی به این رنگ اشاره شده است.
کاربرد رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی در معماری اسلامی ایرانی:
پس از مینیاتور شایسته است به کاربرد رنگ در معماری اسلامی ایرانی اشاره شود. در این معماری نه تنها قسمت- های داخلی بلکه فضاهای خارجی نیز با کاشی‌های رنگارنگ پوشیده می‌شود. کاربرد این کاشیها در سطوح دیوار و گنبدها سبب می‌شود مواد ساختمان سنگی و خشونت خود را از دست بدهند و به سطوح شفاف و موادی بی‌وزن تبدیل شوند و بر
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 76
تاثیر انواع نقوش هندی و تزئین گیاهی بیفزایند. رنگهای شفاف کاشیها و نقوش هندی، گیاهی و خطاطی به صورت کامل و هماهنگ در می‌آید و مصالح ساختمانی نمودی چون کریستال‌های رنگی درخشان بخود می‌گیرند ... توزیع رنگهای آبی فیروزه‌ای و لاجوردی در مجاورت سفید و قهوه‌ای و زرد و سبز زیتونی مجموعه هماهنگی را تشکیل می‌دهد. رنگهای مکمل آجری مایل به نارنجی، در کنار رنگهای لاجوردی و فیروزه‌ای قرار می‌گیرند و منظره چشم‌نوازی می‌آفریند. کاشی‌کاری‌های معرق در مساجد چشم‌ها را خیره می‌نمودند و استفاده از کاشی‌های مینایی و هفت رنگ که در زمان تیموریان رایج بود، در آثار دوره صفوی هنرمندانه و با مهارت بیشتری رواج یافت. مجاورت رنگهای فیروزه‌ای در کنار لاجوردی زمینه، فضای شفاف و عمیقی را به- وجود آورده‌اند تا انواع سنگهای زینتی برگها و گلهای تزئینی و اسلیمی و ختائی در آن جای گیرند. معماری اسلامی ایرانی از لحاظ رنگ‌آمیزی مانند مینیاتور ایرانی است و رنگها خالص و درخشان انتخاب‌شده و سایه روشن و پرسپکتیو وجود ندارد.
قرمز: این رنگ سمبل حیات و زندگیست.
نیروبخش و محرک بوده و بیانگر هیجان، شورش، انقلاب، جنگ و شیاطین است. در کل جزء رنگهای گرم بوده و رنگی محرک می‌باشد و هیجان را برمی‌انگیزد. قرمز باعث عصبانیت و جار و جنجال کسانی می‌شود که دائما در اتاقی به این رنگ زندگی می‌کنند. در اسپانیا ماتادورها برای تحریک و عصبانیت گاوها از رنگ قرمز استفاده می‌کنند و اگر محل زندگی حیوانات به این رنگ درآید باعث خشم و تهاجم دائمی آنها به یکدیگر می‌شود. در غذا این رنگ باعث تحریک اشتها و تنظیم هضم می‌شود به‌طوری‌که معمولا از سس یا رب در بعضی از غذاها استفاده می‌شود.
اگر موقع خوردن غذا، رنگ آن چشم را تحریک کنند غذا بهتر جذب بدن می‌شود و معمولا بعد از خوردن غذاهای رنگارنگ اغلب احساس شادابی و سبکی می‌کنید. اشخاص افسرده بیشتر از غذاهائی برنگ قرمز استفاده می‌کنند و از مواد غذائی برنگ سفید دوری می‌کنند.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 77
از پیامبر اکرم (ص) نقل است: «ان الشیطان یحب الحمره فایاکم و الحمره و کل ثوب ذی شهرة» شیطان سرخی را دوست دارد پس از سرخی بپرهیزید و نیز از هر لباسی که باعث انگشت نمائی شود (پوشیدن لباس به رنگ قرمز در روایات اسلامی مکروه است مگر در عروسی و یا در داخل خانه برای همسران). در حدیث حسن از حضرت امام جعفر صادق (ع) منقول است که جامه سرخ تیره پوشیدن کراهت دارد مگر برای نوداماد. این رنگ باعث تشدید التهاب و تحریک احساسات می‌شود. در مجاورت قرمز تمایلات و احساسات حمله‌آمیز افزایش یافته و فشار خون بالا می‌رود. در تسکین بعضی از بیماریهای پوستی موثر است.
کاتولیک‌های رومی رنگهای سمبولیک را برای نشان دادن طبقات روحانی به کار برده‌اند.
از جمله رنگ قرمز ارغوانی که برای رنگ‌آمیزی لباس (کاردینال) و سفید برای لباس پاپ انتخاب شده است. پزشکان انگلیسی برای تشخیص شغلی جامه سرخ می‌پوشیدند. پادشاهان، جلادان و میرغضبان خود را سرخ‌پوش می‌کردند.
بعد از سفید، رنگ قرمز اثر مناسب بیشتری روی نمو گیاهان دارد. ژاپنی‌ها برای بدست آوردن تخم‌مرغ بیشتر عینک قرمز به چشم مرغها می‌زنند! و در تخمیر در صورت استفاده از رنگ قرمز میزان اسید بدست آمده حد اقل است.
در قرآن تنها در آیه 27 سوره فاطر به رنگ قرمز اشاره شده است: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُودٌ» آیا ندیدی که خدا باران را از آسمان فرود آورد و به‌واسطه آن میوه‌های گوناگون و رنگارنگ پدید آورد و در زمین از کوهها، طرق زیاد و اصناف و رنگهای مختلف سفید و سرخ و سیاه خلق نمود. در واقع رنگ قرمز را به رنگ جاده‌ای کوهها منحصر ساخته است باید توجه داشت که رنگهای قرمز، نارنجی و رنگهائی در این مایه‌ها که به کوه مربوط است در زمین‌شناسی و معدن‌یابی و شناسائی آفرینش نقش مهمی دارد. بالاخص در مورد کوههای آتشفشان که رنگ قرمز نماینده آن است. در مذاهب یهودی و مسیحیت قرمز رنگ گناه است. یوشع پیامبر یهودیان در کتاب مقدسjes .1 ,81 از گناهانی که مانند خون قرمزند،
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 78
یاد کرده است. در زبان آلمانی و لاتین قرمز با واژه زندگی و خون هم ریشه است. قبلا نیز ذکر شد که این رنگ باعث تحریک می‌شود. هم‌چنانکه قرمز رنگ مرگ است، رنگ زندگی هم هست. سمبلی از شهیدان مسیحی و نمادی از جهنم است. قرمز همیشه نمادی از آتش شهوت، جنگ و عشق بوده است. در گذشته برای محافظت از آتش از آن استفاده می‌شده، هم‌اینک نیز لباس‌ها و ماشین‌های آتش‌نشانی قرمز است.
نارنجی: اثر آن بر گوارش اثبات شده است.
حرارت‌بخش، تابان و درخشنده بوده و مهیج و آرام‌کننده می‌باشد و هم مسکن است هم هیجان‌بخش. تحریک‌کننده احساسات بوده و به سبکی و آرامی نبض را زیاد می‌کند، روی فشار خون اثری ندارد. رنگ مستعدی برای زندگی است. نارنجی رنگی دوست داشتنی است که باعث خوشحالی می‌شود. اما تحریک زیاد با آن سبب خستگی می‌شود.
زرد: رنگ زرد سمبل روشنایی، پادشاهی، نور و خورشید، هوش، آگاهی و آخرت است.
رنگی روحانی، ایده‌ال و فلسفی است. این رنگ، رنگ خرد و فرآیند تبدیل ناخودآگاه به خودآگاه و بیانگر حرکت و تغییر از هر نوع آن است، به‌ویژه آن تغییری که باعث پالایش و ارتقای سطح فکری شود، به‌طوری‌که به صورت حلقه‌ای نورانی و هاله‌ای طلایی در اطراف سر و دور هیکل مقدسین در تماثیل و نقاشیهای مذهبی نشان داده می‌شود. این رنگ روشنترین رنگها بوده و سمبل آگاهی خرد، عقل فوق العاده و تنویر افکار بوده است.
مثلا می‌گویند: فلانی آدم روشنی است، یا روشنفکر است. جامه زرد در کشور چین در زمان- های گذشته فقط مخصوص امپراطور بوده است به‌طوری‌که هیچ‌کس نباید جامه به رنگ زرد می‌پوشید. پشه‌ها از نور زرد می‌گریزند. این رنگ گرم‌کننده بوده و رنگ خوشخوئی و خوشحالی است. آزمایشات پسیکولوژیک ثابت کرده که رنگ زرد خوش‌حالی‌بخش بوده و باعث نشاط و شادی می‌شود در سوره مبارکه بقره آیه 65 آمده است:
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 79
«قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما لَوْنُها قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِینَ» (بقره/ 69).
درباره رنگ آن گاو مخصوص می‌پرسند و حضرت موسی جواب می‌دهد همانا او می‌گوید که آن گاوی است زرد خالص که رنگش باعث شادی و مسرت بینندگان است و به این صورت رنگ زرد را رنگی مسرت‌بخش بیان می‌کند. گنبدهای طلایی مساجد و بقعه‌های متبرکه به رنگ زرد هستند. گنبدهای طلائی مساجد بیزانس مشخص است. پوشیدن کفش به رنگ زرد مستحب بوده و اشاره می‌شود که باعث شادی می‌شود.
دومین رنگ قرآن رنگ زرد است که رنگ گرم‌کنندگی و خوشحالی است. رنگی ایده‌ال، روحانی، محرک فکری و آرام‌کننده برخی حالات عصبی است اگر روشن باشد نگاه به آن سرورآور است، درخشنده، تابان، هیجان‌انگیز و مسکن بوده و نبض را به آرامی زیاد می‌کند. صفرا، صفر و مصفرا سه کلمه به‌معنای زرد است که در قرآن ضمن 5 آیه به آن اشاره شده است. در آیه 33 سوره مرسلات به شتران زردموی اشاره شده: «إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ، کَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ.»
آتش دوزخ آن‌چنان شراری بیفکند که شعله‌اش مانند قصریست و گوئی آن شراره شتران زردموی را همانند می‌باشد.
در آیه 51 سوره روم به زرد شدن کشتها «وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِیحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا» و «ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطاماً» (زمر/ 21) اگر بادی فرستیم آن کشت سبز را زرد کند باز رو به خزان آرد و بنگری که زرد شود و آنگاه آن را خشک گرداند و نیز آیه 20 سوره حدید که می‌فرماید «ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطاماً».
چون این رنگ سمبل ارتباط با دیگران است اگر در برقراری ارتباط با دیگران مشکل دارید از رنگهای زرد در لباستان استفاده کنید. بی‌دلیل نیست که این رنگ سمبل اداره پست است.
این رنگ عظمت و شکوه را مجسم می‌کند و لباس امپراطوران چین به رنگ زرد بوده است.
و استادان قدیم نقاشی با توجه به اینکه رنگ زرد سمبل آخرت و سلطنت و نور خورشید است از آن در زمینه نقاشی استفاده می‌کنند. گرانولد بیش از دیگر نقاشان به بیان سمبولیک
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 80
رنگ زرد آگاهی داشته است و به نظر او حضرت مسیح در دریائی از نور زرد به سوی آسمان صعود می‌کند.
بنفش:
این رنگ مقابل رنگ زرد است، هم‌چنانکه زرد نشان هوش و دانش بود، بنفش نمایشگر بی‌خبری، بی‌اختیاری، ظلم، هرج‌ومرج، فاجعه، مصیبت و مرگ است. روحیه شاعرانه و رومانتیک، دوستدار هنر و زیبائی و متکی به دیگران بودن از معانی انتخاب این رنگ است. بنفش ضد درد بوده و خاصیت سردکنندگی دارد، باعث ایجاد ضعف و مالیخولیائی‌شده، روی قلب، ریه و رگهای خونی موثر است. مقاومت نسبی را زیاد می‌کند. البته بنفش اگر روشن شود (بنفش قرمز یا ارغوانی) آرامبخش، اسرارآمیز، خشنودکننده و انتقادی بوده و سمبل تقدیس، عشق یزدانی و سلطه روحانی است.
قهوه‌ای: مخلوطی از زرد و قرمز و سیاه است رنگ زمین بوده و مبین ارتباط قوی با سطح فیزیکی زمین می‌باشد. انتخاب آن سمبل نیاز شدید به آسایش جسمی و روحی و علاقه بسیار زیاد به خانواده است.
خاکستری:
رنگ بی‌حوصلگی، ناخوشی، احساس ترحم و خشم است و علاوه بر آن آرام، حساس و محافظ است. خاکستری هیچ رنگی ندارد و بنابراین دور از هر نفوذ است، درحالی‌که تندی آن به نحوی است که این رنگ را در میان تاریک و روشن قرار می‌دهد، به- طوری که عاری از هر تاثیر آنابولیک می‌باشد. خاکستری فاقد حیطه و قلمرو بوده و فقط یک مرز است. مرزی مانند سرزمین هیچ‌کس، در حکم یک منطقه غیر نظامی تجزیه‌شده میان مناطق متضاد دوطرف. در واقع این رنگ از لحاظ روانشناسی و فیزیولوژی یک‌رنگ خنثی است. گوشه‌گیری، عدم فعالیت و بی‌تفاوتی از معانی آن است.
سیاه:
رنگی است وحشتناک، سنگین، مایه غم، نشانه عزاداری، رنگ افسردگی، ویرانی و مرگ. وزن شئی را سنگینتر می‌کند. در غذا از بین برنده اشتها است، این رنگ نماد بی‌علاقگی به زندگی، نفی هر چیز، بدبینی، ناباوری و لجاجت است.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 81
نگاه آغازین اسلام به رنگ سیاه منفی است و هرگز آن را در حالات عادی و روزمره زندگی بعنوان یک رنگ برنمی‌گزیند و آن را رنگ شیطان، فرعون و نماد طغیانگری و ظلم و ظلمت معرفی می‌کند. پوشیدن لباس به رنگ سیاه از نظر تعالیم اسلامی مکروه است مگر در لباسهای روئی مثل چادر (برای زن) و یا عبا (برای مرد). پوشیدن کفش به رنگ سیاه مکروه بوده و تاکید شده که باعث غم و ناراحتی شخص می‌شود. لباس فرعون به رنگ سیاه بوده است. در حلیة المتقین به سند معتبر از حضرت امیر (ع) منقول است که پوشیدن جامه سیاه کراهت شدید دارد در همه حال مگر در سه مورد و اگر عمامه و عبا هم سیاه نباشد بهتر است.
امام علی (ع) به یارانش فرمود: «لا تلبسوا السواد فانه لباس فرعون». لباس سیاه نپوشید که لباس فرعون است. امام باقر (ع) کراهت داشت از پوشیدن لباس سیاه مگر در سه مورد (عبا، عمامه و چکمه). این رنگ فقط در مصایب و سوگواری‌ها مورد استفاده قرار گرفته و انتخابی نادر و استثنائی است. سیاه‌پوشی در عزاداری‌ها و برای شخص مصیبت‌زده‌ای که احساس غمگینی می‌کند یک نوع تسکین است و او را در اضطراب ناشی از فقدان شخص محبوب به سمت سکون دعوت کرده و باعث آرامش او می‌شود.
به نقل از ابن ابی الحدید، امام حسن (ع) در سوگ امیر المؤمنین علی (ع) جامه سیاه بر تن کرد و بمیان مردم آمد و برای آنها خطبه خواند. در نماز هم پوشیدن رنگ سیاه کراهت شدید دارد. در قرآن کریم 7 آیه است که کلمه سیاهی را در بردارد. در سوره نحل آیه 58 درباره اعراب جاهلیت که قبل از اسلام دختران خود را زنده بگور می‌کردند آمده است:
«وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ». آنگاه که به ایشان خبر می‌دادند دختری برایش متولد شده است از خشم و ناراحتی صورتش سیاه می‌شد. (در چنان روزگاری است که پیامبر اکرم (ص) آن انسان بزرگ می‌گوید: فاطمه پاره جگر من است ... پدرش به قربانش! «فاطمه بضعة منی» ... «فداها ابوها»
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 82
شواهد تاریخی نشان می‌دهد که رنگ سیاه از دیرباز در میان بسیاری از ملل و اقوام نشان عزا و اندوه بوده است و این امر اختصاص به ایرانیان یا دوران اسلام نداشته بلکه اعراب پیش از اسلام، ایرانیان و یونانیان باستان نیز به رسم عزا جامه سیاه و کبود می‌پوشیدند.
اگر چمدان یا ساکی به رنگ سیاه باشد از چمدان سفیدی که هم اندازه آن باشد سنگینتر به نظر می‌رسد. تحقیقات نشان می‌دهد که اتومبیلهای سیاهرنگ بیش از اتومبیلهای رنگی در معرض خطر تصادف بوده و درصد تصادفات در بین آنها به مراتب بیشتر از ماشین‌های رنگی است و بنظر می‌رسد که رنگ ماشین نیز با نوع رانندگی تناسب دارد و رانندگانی که شخصیتی تندخو و پرخاشگر دارند دوست دارند، ماشینشان سیاهرنگ باشد! درحالی‌که اشخاص مسلط بر اعصاب و خویشتندار رنگ کرم و نقره‌ای را انتخاب می‌کنند و ایمن‌ترین رنگ برای جلوگیری از تصادف‌های جاده‌ای رنگ کرم تشخیص داده شده است.
سفید:
رنگ پاکی و بی‌آلایشی است، در چین در مراسم عزاداری و سوگواری لباس سفید می‌پوشند. رنگ سفید نشانه غم و اندوه شخص نیست، بلکه پوششی است که با آن متوفی را برای حالات بعد از مرگ مساعدت می‌کنند تا به فضیلت و کمال برسد و درگذشتگان با پاکی و آرامش به سوی بهشت و آسمان بروند.
کلا این رنگMicrobcide (میکرب‌کش) است. علاوه بر اینکه ما تصور می‌کنیم لباس سفید چون زود چرک و آلوده می‌شود، صاحبش را مجبور به تعویض لباس می‌کند یعنی رنگ سفید باعث توفیق اجباری رعایت بهداشت می‌شود، ولی تحقیقاتی نشان داده که اصلا خود رنگ سفید میکروب‌ها را فراری می‌دهد. روپوش پرستاران و کادر بیمارستان به رنگ سفید است. لباس سفید پشه‌ها را دور می‌سازد. این لباس، سبک، بلند و خنک‌کننده است زیرا تمام اشعه تابش‌شده را منعکس می‌کند.
رنگ برگزیده و انتخاب اول اسلام رنگ سفید است. اکثر لباسهای نبی اکرم (ص) سفید بود.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 83
از حضرت صادق (ع) نقل است که پیامبر فرمود: عن ابی عبد اللّه قال، قال رسول اللّه (ص) «البسوا البیاض فانه اطیب و اطهر و کفنوا فیه موتاکم». لباس سفید بپوشید که بهتر و پاکیزه‌تر است و کفن مردگان را از آن کنید.
در بحار نقل‌شده که امام باقر (ع) می‌فرماید: «لیس من ثیابکم شی احسن من البیاض». هیچ لباسی بهتر از لباس سفید نیست و نیز فرمود:
«ان اللّه تعالی خلق الجنه بیضا و احب شی الی اللّه بیاض». خداوند بهشت را سفید آفرید و سفیدی از همه رنگها پیش خدا محبوبتر است. از نظر اسلام، پوشیدن لباس به رنگ سفید مستحب است، لذا چادر نماز و سجاده معمولا سفید بوده و اشخاص معتقد معمولا لباس کامل سفیدی برای انجام فرضیه نماز و یا زیارت دارند. 12 بار در قرآن کریم به رنگ سفید اشاره شده است. چون سفید مجموعه همه رنگ‌هاست، قرآن هم اولین اشعه‌های ارسالی از طرف خورشید را به رنگ سفید معرفی می‌کند.
«کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ». در سحرهای ماه رمضان بخورید و بیاشامید تا آنگاه که در آسمان خط سفید از سیاه جدا شود. بقره/ 187 و در آیات 106 آل عمران و 60 زمر به سپیدی و درخشندگی چهره مومنان و بهشتیان و سیاهی و تاریکی چهره کافران و جهنمیان اشاره می‌کند. «یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ» آن روز که چهره‌هائی سپید و چهره‌هائی دیگر سیاه شوند. آن روز دیگر برای شناختن باطن کسی نیاز به سؤال و تحقیق و تفحص! نیست. از رنگ چهره‌ها همه چیز معلوم است.
انتخاب رنگها:
اشاره
در روانشناسی نوین، رنگها یکی از معیارهای سنجش شخصیت بشمار می‌رود چرا که هر رنگی باعث تاثیر خاص روحی و جسمی در فرد شده و نشانگر وضعیت روانی و جسمانی وی می‌باشد. این موضوع با توجه به پیشرفتهای دو دانش فیزیولوژی و روانشناسی به اثبات رسیده است. با این دیدگاه رنگها را مرور می‌کنیم.
سبز:
کسی که در برخورد اول رنگ سبز را انتخاب می‌کند اغلب مهربان و صمیمی است و از تعادل روحی برخوردار است و اگر با فکر و تامل آن را برگزیند روشن‌بین و متکی بنفس
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 84
بوده و با خرافات بد است. در صورتی که از رنگ سبز بدتان می‌آید اراده‌ای ضعیف داشته، احساس تنهایی کرده و برنامه سردرگمی دارید. من چه سبزم امروز و چه اندازه تنم هوشیار است!
آبی:
اگر به آسانی آن را انتخاب کردید شخص محتاطی هستید در صورتی که با تامل برگزیدید باهوش و احساساتی بوده و به عقاید دیگران در مورد خود بسیار اهمیت می‌دهید و تنفر شما از این رنگ علامت اهمیت دادن به آزادی خودتان بوده و کمتر موفق به کنترل اعصاب خود می‌شوید.
قرمز:
اگر با انتخاب اول یعنی بطور غریزی رنگ قرمز را انتخاب می‌کنید بی‌اندازه تابع احساسات آنی خود هستید. اگر بعد از تفکر فکر کردید قوه تخیل خوبی دارید، اجتماعی بوده و مورد پسند جنس مخالفید. اگر مخالف رنگ قرمز هستید، زود با اشخاص مانوس می‌شوید، احساساتتان زود جریحه‌دار می‌گردد و همیشه می‌ترسید.
نارنجی:
اگر سریع رنگ نارنجی را انتخاب کردید کنجکاو، پرانرژی و با نشاطید و خوش بینی و جاه‌طلبی زیادی دارید، در صورتی که آن را با فکر برگزیدید فلسفه خاصی دارید، زندگی با شما آسان است و در صورت تنفر از آن سخت گیرید، زندگی را جدی تلقی نموده و از اعمالتان نیز گاهی انتقاد می‌کنید.
زرد:
اگر رنگ زرد را در بین رنگها بدون تامل انتخاب کردید می‌گویند در کارهای نیازمند به خلاقیت موفقید و حس ابتکار در شما زنده است و از نیروی تخیل فوق العاده‌ای برخوردارید، در صورتی که فکر کردید و رنگ زرد را میان رنگها برگزیدید نسبت به دوستان خود مهربان و صدیق بوده اما همیشه نیاز به تشویق و تایید دارید و کمی هم ترسو هستید اما چنانچه از رنگ زرد بدتان می‌آید، معلوم است که به جای فکر عمل می‌کنید، بهمه چیز خوش‌بین بوده و از زندگی لذت می‌برید.
خاکستری:
انتخاب آن در وهله اول نشان می‌دهد به همه کس و همه چیز سوءظن دارید و از درآمد خود کمتر خرج می‌نمائید ولی در برابر ناملایمات تحمل عجیبی دارید و اگر با تامل
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 85
آن را برگزیدید به توجه دیگران به خود بی‌اعتنایید و تنفرتان از آن نشانه این است که غم پنهان دائمی احساس می‌نمایید و در درونتان احساس نارضایتی عمیقی وجود دارد.
سیاه:
اگر آن را بلافاصله انتخاب کردید بین آنچه هستید و آنچه میل دارید بشوید، فاصله زیادی است. زندگی ناهمواری دارید، احساساتی هستید اما رازدار و مهربانید و اگر با تامل آن را انتخاب کردید امور خود را اسرارآمیز جلوه می‌دهید و اگر از رنگ مشکی متنفرید حتی به زندگی حیوانات علاقمندید.
سفید:
اگر سفید را بدون فکر انتخاب کردید شخص حساسی هستید و در صورتی که با تامل برگزیدید صفای باطن شما را می‌رساند و اگر از آن بدتان می‌آید موجب شگفتی است چون معمولا کسی از آن بدش نمی‌آید!
پاره‌ای از معانی روانشناسی و فیزیولوژی رنگها
خاکستری:
گوشه‌گیری، عدم فعالیت و بی‌تفاوتی
آبی:
نیاز به آرامش کامل و خشنودی خاطر و علاقه زیاد به دوستان و نزدیکان
سبز:
پشتکار و استقامت، قدرت، اراده، غرور و بلندپروازی
قرمز:
داشتن آرزوهای بسیار، شور و شوق زندگی، تهور و قدرت اراده
زرد:
پیشرفت بلامانع، امید به حل مشکلات زندگی
بنفش:
روحیه شاعرانه و رومانتیک، دوستدار هنر و زیبائی، متکی بودن بر دیگران
قهوه‌ای:
نیاز شدید به آسایش جسمی و روحی، فعال، علاقه بسیار زیاد به خانواده
سیاه:
بی‌علاقگی به زندگی، نفی هر چیز، بدبینی، ناباوری و لجاجت
رنگ‌درمانیchromo therapy با رنگهای اصلی:
اشاره
این روش گونه‌ای درمان با رنگ- های گوناگون طیف نور است که هرکدام ویژگی خاص خود را داراست. هر رنگی طول موج مخصوص به خود دارد، چون هرکدام از سطح انرژی معینی ساطع می‌شود. بدن انسان مداوم زیر نفوذ آنهاست. این ویژگی رنگ مثل صداست. صداها هم طول موجهای متفاوتی
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 86
دارند که انرژی خود را به ما انتقال می‌دهند و ازاین‌روست که صدای آرام به ما آرامش می‌دهد و صدای بلند ما را به هیجان می‌آورد.
رنگها در سلامت جسم روح و روان ما تاثیر گذارند و هر رنگ با توجه به طول موجش در نمودار انرژی رنگها جای ویژه‌ای دارد. برای نمونه رنگ سرخ اعصاب را برانگیخته می‌کند.
درحالی‌که رنگ سبز آرامبخش است.
رنگها می‌توانند به شکل‌های مختلف بر جسم، ذهن و روح ما اثر بگذارند و برای تسکین بعضی از بیماریها مثل بیخوابی، فشارهای عصبی، اضطراب، افسردگی، کمبود انرژی و فشارخون بالا ... مورد استفاده قرار گیرند. به‌طور کلی دانش رنگ‌درمانی در حوزه‌های مختلف، کاربردهای گوناگونی دارد. جنبه درمان فیزیکی رنگ که از رنگ مناسب برای درمان جسم استفاده می‌شود؛ و جنبه روانی رنگ که تأثیر رنگ بر روی ذهن و احساسات را نشان می‌دهد و دیگر جنبه باطنی رنگ که در ارتباط بین رنگ و لایه‌های رنگی کالبد انرژی (هاله) و همچنین روح ما کاربرد دارد.
رنگ درمانگران معتقدند که عدم تعادل در بدن، نشان‌دهنده‌ی فقدان یک یا چند رنگ است که می‌توان با فرستادن مستقیم رنگهای مورد نظر، آن را برطرف کرد. یعنی چنانچه ارتعاش مناسب، به عضو مورد نظر بازگردانده شود، ناهماهنگی عضو به حالت تعادل مجدد برمی‌گردد. در هرحال نفوذ رنگها و اثرگذاری آنها بر ما به طرق گوناگون، موضوعی غیر قابل انکار است. علل ترجیح رنگی بر رنگ دیگر، آثار رنگها بر ذهن و رفتار ما، بر حس تعادل فکری و جسمی، در تولید شادی و افسردگی، در ایجاد آرامش و یا بیقراری و موارد دیگر که سال‌هاست تجربه‌شده و از طریق آزمایشات علمی به اثبات رسیده است. مثلا «ماکس لوشر» پزشک آلمانی توسط رنگها، شخصیت افراد را در حد آزمایشات اندازه‌گیری روانی مدرن تشخیص می‌داد و یا آزمایشات دکتر «ورتمن» نشان می‌دهد که بافت‌های بدن در مقابل نورهای رنگی هورمون‌هایی ترشح می‌کنند و رنگها می‌توانند بر روی «بتا آندورفین» و «سرو تونین» تأثیر بگذارند.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 87
ارتباط آگاهانه با رنگها، روش درمانی است که می‌توانیم آن را به صورت جزئی از زندگی مان درآوریم. ارتباط آگاهانه با رنگها به میزان درک ما از احساسات قلبی و روحی ما بستگی دارد. در این صورت بدون تلاش زیاد و به دور از افراط و اغراق‌هایی که در مورد این روش‌ها وجود دارد، می‌توانیم بعضی از نیازهای حیاتی خودمان را برآورده کنیم.
بقراط، پزشکان اسلامی و به‌ویژه ایرانیان درباره رنگها تجربیاتی داشته و سخنانی گفته اند. رنگ سرخ در روند تکاملی بیماریهای پوستی مانند آبله، سرخک و مخملک تاثیر زیادی دارد. این موضوع را ایرانیان کهن تشخیص داده بودند و به این‌گونه بیماران گوشزد می‌کردند که پرده‌ای سرخرنگ در برابر پنجره خود آویزان کنند تا در برابر نور قرمز قرار گیرند تا دانه‌های آبله بدون چرک بهبود یابد و جایگاه جامانده از دانه‌ها، کوچک و ریز باشد.
ارزش و اثر رنگها نه تنها در دهه اخیر بلکه از قدیم مورد توجه بوده‌اند. برای نمونه کتاب‌های خطی به جا مانده از مصر باستان، نشان‌دهنده دانش آنها در مورد رنگ‌هاست.
آنها در معابد خود، «کارناک» و «تبس» تالارهایی رنگی ساخته بودند که در آن رنگها را برای درمان بیماریها به کار می‌گرفتند. در یونان باستان معابد رنگی را در هفت طبقه مجزا می‌ساختند؛ هر طبقه دارای یکی از هفت طیف رنگی بود و افراد را برای درمان بیماری هایشان به این معابد می‌بردند ...
در سال 1900 حمام‌های رنگین در بیمارستان سن‌لوئی آزمایشگاه گاسترن درمان به- وسیله حمام‌های رنگین (با چراغ‌های آبی، قرمز و سبز شروع شد و انواع بیماریهای پوستی (اگزما، پسوریازیس آکنه، ایکیتیوز، و ...) به طرق مختلف (مرتب، تدریجی، متناوب و متوالی) در معرض تابش اشعه‌های مذکور قرار می‌دادند و در سال 1901 نیز دستگاهی با حمام نورهای رنگین در بخش پاسکال بیمارستان بروکاپاسکال تعبیه نمودند.
قرمز درمانی:
این رنگ باعث تحریک سرخرگها می‌شود و سلامتی و نشاط فراوان بدنبال دارد. در درمان سستی بی‌حالی و افسردگی موثر است. با اینکه این رنگ نشاطآور است
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 88
، اما معمولا افراد سرزنده و با نشاط از آن بیزارند. در درمان بیماریها و مسمویت‌های خونی بسیار موثر است. پوشیدن لباسهای قرمز و یا روزانه 20- 15 دقیقه غرق تماشای رنگ قرمز خالص شدن در این بیماران بسیار موثر است. مسلولین اغلب تمایل زیادی به قرمز دارند و رنگ قرمز به سرعت نیروی حیات را به آنها برمی‌گرداند. در خونریزیهای شدید و کم‌خونی رنگ قرمز بسیار مفید است.
رنگ سرخ در روند تکاملی بیماریهای پوستی مانند آبله، سرخک و مخملک تاثیر زیادی دارد. این موضوع را ایرانیان کهن تشخیص داده بودند و به این‌گونه بیماران گوشزد می‌کردند که پرده‌ای سرخرنگ در برابر پنجره خود آویزان کنند یا در برابر نور قرمز قرار گیرند تا دانه‌های آبله بدون چرک بهبود یابد و جایگاه جامانده از دانه‌ها، کوچک و ریز باشد. در قرون وسطی در چین و مشرق زمین نور قرمز را در معالجه آبله و بیماریهای پوستی چون سرخک و مخملک بکار می‌بردند. در روسیه برای درمان مخملک و در اسکاتلند برای تسکین دردها از رنگ قرمز استفاده می‌کردند. از سال 1656 تا 1688 و تا اواخر قرن هجدهم از نور قرمز برای معالجه آبله استفاده نموده و علت تاثیر آن را، تاثیر عمیق نور قرمز و ما دون قرمز در پوست و جذب مکانیکی ترشحات التهابی می‌دانستند. نوزاد از ابتدا رنگ سرخ را می‌شناسد. وقتی عصبی هستید ابدا در جایی که رنگ قرمز وجود دارد، کار نکنید. از نظر روانی اگر افراد ملزم به تفکر و اندیشه درباره رنگ قرمز باشند آزمایش نشان می‌دهد که این رنگ بطور قطعی روی سیستم اعصاب اثر می‌گذارد. فشار خون را بالا برده تعداد تنفس و ضربان قلب را زیاد می‌کند. بنابراین رنگ قرمز محرک است و روی سیستم اعصاب مخصوصا بخش سمپاتیکCNS موثر است. درحالی‌که رنگ آبی موجب کاهش فشار خون و کندی ضربان قلب و تنفس می‌شود و آرامش را به همراه داشته و روی بخش پاراسمپاتیک سیستم عصبی خودکار موثر است. در روانشناسی این رنگ به‌معنای اعتماد بنفس است و در درمان ترس از آن بهره می‌گیرند. اریش نویمانErich Neumann
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 89
روانشناس بزرگ گفته است که مجسمه خدایان قدیم به رنگ قرمز است که مفهوم زندگی و قدرت را می‌رساند. خدای تبتی‌ها کورکولاKurukulla قرمز است.
زرد درمانی:
زرد در درمان افسردگی کارساز است و به‌عنوان درمان ضد افسردگی بکار می‌رود. در این درمان معمولا بدن واکنش‌های دفاعی چون سوزش چشم از خود بروز می‌دهد اما با همین تحریک چشم سیستم عصبی نیز تحریک می‌شود و برای مقابله با افسردگی آماده می‌شود.
افراد عصبی و پرجنب‌وجوش که دچار حمله‌های عصبی می‌شوند نباید به مدت طولانی در معرض رنگ زرد باشند، چون هیجاناتشان دوچندان می‌شود. در کارهائی که نیاز به تفکر و خلاقیت دارد رنگ زرد موثر است این رنگ باعث افزایش فشار خون شده و ضعف معده و کلیه را بهبود می‌بخشد در درمان بیماریهای پوستی و برای شفاف کردن پوست موثر است.
آبی درمانی:
رنگ آبی باعث احساس سرما می‌شود و برای درمان تب و التهاب‌های پوستی موثر است. در گذشته بیمار تب‌دار را با پارچه آبی کاملا می‌پوشاندند و آب‌میوه آبی‌رنگ مثل زغال اخته تجویز می‌کردند. این رنگ فشار خون را پائین آورده و حرارت بدن را متعادل می‌کند و بر روی اعصاب اثر آرامبخشی دارد و پزشکان بیماریهای روان از این ویژگی سود می‌برند. در کودکان بیش فعال و افراد عصبی درمان با رنگ آبی روشن (آسمانی) بسیار موثر است. نور چراغ خواب یا رنگ آبی اتاق خواب، اعصاب را عمیقا آرام کرده و انسان را به خواب ترغیب می‌کند. استفاده از شال‌گردن یا دستمال‌گردن آبی نیز همین تاثیر معجزه‌آسا را دارد. برای درمان روماتیسم و سردرد نیز موثر است. با پوشیدن لباس به رنگ آبی به آرامش عمیق می‌رسید، هم‌چنانکه با لباس زرد به هیجان می‌آئید البته پلیور آبی سیر تاثیر خنثی و ناخوشایندی دارد. آبی ضد درد، استراحتبخش و مسکن است بخصوص در دردهای عصبی و هیجانات و بخصوص برای وسواسی‌ها، دیوانگان، تب‌داران و بیخوابها مفید است. نقش سردکنندگی داشته و در آن تمایلات بهتر خالصانه می‌شوند.
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 90
آبی رنگ باطراوت و شفافی است که نمی‌توان آن را در تنگنائی متمرکز ساخت کشش عضلانی را کاهش می‌دهد لذا برای فشارخون خوب و نیز آرامبخش نبض و تنفس است و باعث آرامش درونی و ضمیر باطن می‌شود. رنگی است محافظ، حساس، دقیق، جدی و تعدیل کننده. ترشح چرک را کاهش می‌دهد (آنتی سپتیک است) و بر روی روماتیسم اثر خوبی دارد و در معالجه سرطان موثر است و چون این رنگ احساس سرما را بوجود آورد قرار دادن دستمال آبی رنگ و یا تابش نور آبی بر موضع سوخته مفید است. از نظر احساسی رنگ آبی آرام‌کننده‌تر از رنگ سبز است اما زیاد در معرض آن قرار گرفتن باعث ضعف و خستگی می‌شود. پشه‌ها جاذب آبی و مگسها از آن گریزانند. در اواخر قرن بیستم، پزشکان روسی و آلمانی، اثر درمانی اشعه‌های آبی و بنفش را روی نورالژیها تائید نمودند.
در کودکان بی‌حس و کم‌خون، اختلالات روانی، در هیجانات و وسواسی‌ها و بی‌خوابیها اثر نور و رنگ آبی غیر قابل انکار بوده و درمان به وسیله نور و رنگ بویژه حمام با نورهای رنگین معمول بود.
نتیجه:
در روانشناسی نوین، رنگها یکی از معیارهای سنجش شخصیت به‌شمار می‌رود چرا که هر رنگی باعث تاثیر خاص روحی و جسمی در فرد شده و نشانگر وضعیت روانی و جسمانی وی می‌باشد. این موضوع با توجه به پیشرفتهای دو دانش فیزیولوژی و روانشناسی به اثبات رسیده است.
رنگهای طبیعت در ما تاثیر می‌گذارند و این آثار به‌گونه‌ای ژرف و اجتناب‌ناپذیر در جان و روح ما جایگزین می‌شود. بررسی اثرات روانشناختی رنگها با مراجعه به تست‌ها و کتاب- های معتبری که درباره این شاخه از علم اپتومتری و روانشناسی نوشته شده است و مقایسه آنها با آیات و احادیث فراوانی که به مقتضای مجال به تعدادی از آنها اشاره گردید، علاوه بر روشن نمودن تاثیرات شگرف رنگها بر جسم و روان ما بر این نکته مهم نیز تاکید می‌نماید که نه تنها هیچ اختلاف و تباینی بین آموزه‌های واقعی دین و علم وجود ندارد، بلکه در بسیاری از موارد در صورتی که منابع دسترسی ما به علوم گوناگون و علوم
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 91
دینی و اخلاقی درست و بی‌شائبه و غرض باشد. کاملا این دو باهم سازگار می‌باشند. جای تاسف است که علی‌رغم اینکه در بیش از هزار سال پیش بسیاری از تاثیرات رنگها در آیات و احادیث ما مشخص بود، حتی در حال حاضر نیز اطلاع چندانی از آنها نداشته و وام‌دار و مدیون منابع بیگانه هستیم. امید که با همت و اراده جهادگران جبهه‌های علم و فضیلت بتوانیم گام‌های استواری در خودکفائی علمی کشور برداریم.
در خاتمه از هرچه بگذریم سخن دوست بهتر است.
بیائید که رنگها را اعم از گرم و سرد، اصلی و فرعی و مستقل و غیر مستقل رها کنیم و به رنگی واقعی در بیائیم. رنگ پاکی، رنگ عبادت، رنگ بیرنگی و رنگ خدا! خدایا دلها و جان- های ما را به رنگ درخشان و نورانی خودت مزین فرما که هیچ رنگی برتر و زیباتر از رنگ الهی نیست.
«صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً؟!» هیچ رنگی برتر از صبغة اللّه نیست. (بقره/ 138)
هر نفس آواز عشق می‌رسد از چپ و راست‌ما به فلک می‌رویم عزم تماشا که راست؟!
ما به فلک بوده‌ایم، یار ملک بوده‌ایم‌باز همان جا رویم، جمله که آن شهر ماست
ما ز فلک برتریم، وز ملک افزونتریم‌زین دو دو چرا نگذریم؟ منزل ما کبریاست
نوبت خانه گذشت، نوبت بستان رسیدصبح سعادت دمید، نوبت وصل و لقاست
ای خنک آن جان و دل کو رهد از آب و گل‌گرچه درین آب و گل دستگه کیمیاست
ای خنک آن را که او رست ازین رنگ و بوزآنکه جزین رنگ و بو در دل و جان رنگ‌هاست
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 92
منابع:
- قرآن کریم- سوره بقره- آیه 65
- قرآن کریم- سوره بقره- آیه 138
- قرآن کریم- سوره بقره- آیه 187
- قرآن کریم- سوره آل عمران- آیه 106
- قرآن کریم- سوره زمر- آیه 60
- قرآن کریم- سوره مرسلات- آیه 33
- قرآن کریم- سوره روم- آیه 51
- قرآن کریم- سوره حدید- آیه 20
- قرآن کریم- سوره الرحمن- آیه 76
- قرآن کریم- سوره نمل- آیه 58
- قرآن کریم- سوره فاطر- آیه 17
- قرآن کریم- سوره انعام- آیه 99
- قرآن کریم- سوره یس- آیه 80
- قرآن کریم- سوره یوسف- آیه 43 و 46
- قرآن کریم- سوره حج- آیه 63
- قرآن کریم- سوره ق- آیه 7
- شرح نهج البلاغه- ابن ابی الحدید- جلد 16- ص 22
- معراج السعاده- ملا احمد نراقی- 1382- چاپ دهکده- ص 132
- بحار الانوار- علامه محمد باقر مجلسی- جلد 78- ص 330
- بحار الانوار- علامه محمد باقر مجلسی- جلد 83- ص 248
- حلیة المتقین- علامه محمد باقر مجلسی- چاپ سوم- 1378- صص 9- 10 و 16
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 93
- کتاب رنگ- جوهانز ایتن- ترجمه دکتر محمد حسین حلیمی- چاپ هشتم- تهران 1384- صص- 220، 218- 221،
- فیزیک پزشکی- دکتر عباس تکاور- 77- نوپردازان- صص 96- 93- 16- 54
- اولین دانشگاه و آخرین پیامبر- شهید دکتر سید رضا پاک‌نژاد- چاپ اسلامیه- 1361- ص 128- 151- جلد 18
- اولین دانشگاه و آخرین پیامبر- شهید دکتر سید رضا پاک‌نژاد- چاپ اسلامیه- 1361- جلد 5- ص 172- 185
- روانشناسی رنگها- دکتر ماکس لوشر- چاپ نوزدهم- 83 صص 7- 8- 17- 18- 19- 20- 21- 25
- رنگها و طبیعت شفابخش آنها- کلاوس برندفلمار- شهناز آذرنیوش- چاپ دیبا- صص 25- 24- 36- 43- 66
- تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری- جلد 2- ص 127
- فرات حیات- دبیرخانه هیاتهای مذهبی دانشجوئی- صص 86، 90 و 91
- اتاق آبی- سهراب سپهری- سروش- تهران- 83- ص 12- 16- 21- 25
- شفا برای همیشه- امی و ا لیس بیل هنکین- مترجم علی غفوری- زمستان 77 صص 41- 42
- اصول روانشناسی مان- جلد اول- نرمان ل. مان- ترجمه دکتر ساعتچی ص 543
- کویر- دکتر علی
مجموعه مقالات قرآن و طب، ج4، ص: 94